مالچ نفتی از فرآورده‌های نفتی بوده که حدود ۵۰ سال است که مورداستفاده قرار گرفته است. از نقاط مثبت مالچ نفتی این است که کارایی بسیار بالایی دارد و می‌تواند دوام داشته باشد. با توجه به اینکه کشورمان منبع اصلی نفت را دارد تولید مالچ نفتی می‌تواند ارزان‌تر تمام شود. در گذشته تولید مالچ خیلی ارزان بود.
مالچ نفتی سال ۱۳۴۲ از لیبی به ایران رسید و اولین بار در مورداستفاده قرار گرفت. برای تهیه مالچ نفتی ابتدا باید نفت به قیر تبدیل شود. بعد قیر، شل شود و سرانجام در کارخانه، مالچ نفتی با استفاده از ۴۸ درصد قیر، ۵۰ درصد آب و دو در صد ماده ممزوج کننده (یا آنیون یا کاتیون یا رس) تهیه شود تا قابلیت پاشیده شدن را پیدا کند.
این روزها اما اختلاف‌نظر در خصوص مالچ پاشی در بیابان‌های استان خوزستان بسیار بالا گرفته است و موافقان و مخالفان این طرح، هر کدام دیدگاه‌هایی در این خصوص دارند. کارشناسان موافق برای مالچ پاشی از تحقیقات علمی برای موافقت بهره‌مند می‌شوند ولی دلسوزان محیط‌زیست بیشتر بر پایه دیده‌های عینی خود نظر می‌دهند.
یکی دیگر از مسائل مطرح‌شده در این زمینه حفاظت و صیانت از حق آبه تالاب‌های استان خوزستان است؛ فعالان حوزه محیط‌زیست خوزستان بر این باورند که اگر حق آبه تالاب‌ها رعایت و از خشک شدن بیشتر آن‌ها جلوگیری شود، قطعاً شاهد کاهش بیابان‌زایی و همچنین کاهش وقوع پدیده ریز گردها خواهیم بود.
مالچ پاشی توأم با نهال‌کاری است
معاون منابع طبیعی خوزستان می‌گوید: از سال ۴۷ یعنی نزدیک به نیم‌قرن عملیات بیابان‌زدایی در خوزستان آغاز و اولین اقدام نیز با استفاده از مالچ نفتی بوده که در الباجی و بروایه کیلومتر ۲۵ جاده اهواز - اندیمشک شروع شد و مالچ پاشی توأم با نهال‌کاری و قلمه کاری انجام دادند.
عبدالرضا دانایی با اشاره به اینکه اگر مالچ آسیبی داشت اصلاً درخت رشد نمی‌کرد، ادامه می‌دهد: از ابتدا تابه‌حال ۱۲۷ هکتار مالچ پاشی در خوزستان انجام و امسال هم ۱۱ هزار هکتار مالچ پاشی توأم با نهال‌کاری در حال اجرا است.
وی با اشاره به اینکه مالچ پاشی روی تپه‌هایی که دیگر راهی برای تثبیت فوری آن‌ها نیست انجام می‌شود، می‌گوید: با مالچ می‌توانیم روستا، جاده، باغ، مزرعه و منابع آب را حفظ کنیم و چون بارندگی هم طی این روزها مناسب بوده ما هم بعد از اولین بارندگی مالچ پاشی را شروع و حدود ۲۰ روز بعد هم نهال‌کاری را انجام می‌دهیم چراکه بعد از اولین بارندگی رطوبت خوبی ایجاد می‌شود.
معاون منابع طبیعی خوزستان با اشاره به اینکه مالچ پاشی توأم با نهال‌کاری است، اضافه می‌کند: با اجرای پروژه مالچ پاشی بخش زیادی از کانون‌های فرسایش بادی (بیشتر در نقاط مسکونی، جاده‌ها، باغات و زمینهای زراعی) که تحت ماسه‌های روان هستند را تثبیت کردیم.
فضای مجازی و توقف مالچ پاشی
در این ۵۰ سال کار هم هیچ موردی که مبین آثار سوء برای منابع آبی، خاکی، گیاهی و جانوری باشد را مشاهده نکرده‌ایمدانایی عنوان می‌کند: شهرستان‌های مختلف خوزستان ازجمله اهواز، امیدیه، شوش و دشت آزادگان به‌طور کامل از حرکت ماسه‌های روان محفوظ و به جنگل‌های قابل‌استفاده چندمنظوره برای تفریح، تفرج و استفاده بهره‌برداران روستایی تبدیل شده است.
وی یادآور می‌شود: در این ۵۰ سال کار هم هیچ موردی که مبین آثار سوء برای منابع آبی، خاکی، گیاهی و جانوری باشد را مشاهده نکرده‌ایم.
معاون منابع طبیعی خوزستان در خصوص طرح این مسئله که حیات آهوان میشداغ با مالچ پاشی به خطر افتاده است هم می‌گوید: مناطقی که در چذابه آهوان را نگهداری می‌کنند ۱۰۰ هکتار است و حداقل از سال ۷۷ تاکنون نزدیک به ۲۰ سال است که منطقه بستان (میشداغ) هم جزو نقاط اصلی و پیشانی کار عملیات مالچ پاشی بوده که منشأکوبی را برای آن‌ها انجام می‌دهیم؛ در این سال‌ها کار اصلی مالچ پاشی در این منطقه بوده و محیط‌زیست طی این ۲۰ سال اصلاً اعلام نکرده که جزو مناطق حفاظت‌شده است.
معافیت زیست‌بوم آهوان میشداغ از مالچ پاشی
دانایی گلایه می‌کند: طی این روزها به دلیل مطالب مطرح‌شده در فضای مجازی محیط‌زیست هم ورود پیدا کرده و با ارائه نقشه خواستار توقف عملیات مالچ پاشی در برخی نقاط استان شده است؛ بعد از دریافت نقشه بازدید میدانی را انجام دادیم ولی فعلاً نقشه را با مکاتبه و مستندات اولیه به خاطر همکاری با مسائل محیط‌زیست، دوستداران طبیعت و حفظ حیات آهوان پذیرفتیم تا توافق اصلی بین ما و محیط‌زیست برقرار شود.
وی در ادامه با اشاره به اینکه چندین نقطه را اعلام کردند ولی نقشه‌های مختصات دار نیستند که مساحت آن مشخص باشد، می‌گوید: مناطق حفاظت‌شده پراکنده در سطح استان مثل جنگل‌های کرخه شوش و میشداغ در دشت آزادگان جزو نقاط اعلامی هستند. ما این آمادگی را داریم که در مسائل زیست‌محیطی با دوستداران طبیعت و اداره کل محیط‌زیست همکاری کنیم ولی برنامه‌های اجرایی و احیایی آن‌ها باید همراه با مستندات ارسال شود تا همکاری لازم را داشته باشیم.
معاون منابع طبیعی خوزستان با انتقاد از اینکه ۲۰ سال است که مالچ پاشی انجام و تاکنون مشکلی نبوده است، پیشنهاد می‌کند: این مسئله باید مدنظر باشد که کانون‌های هدف برای مالچ پاشی فوق‌العاده بحرانی و دارای ماسه‌های روان سیاری هستند که در صورت همکاری محیط‌زیست آن را در کوتاه‌مدت کنترل، تثبیت و بعد نیز در اختیار حیات‌وحش قرار می‌دهیم.
ایران حرف اول در بیابان‌زدایی را می‌زند
یکی از بازنشستگان سازمان جنگل‌ها که قبل از انقلاب بلافاصله بعد از فارغ‌التحصیلی در اداره مالچ پاشی مشغول به کار شده و بیش از ۳۰ سال سابقه در این زمینه دارد، معتقد است در طول تمام سال‌های کاری خود نه شاهد بیماری و یا آسیب در میان فعالان این حوزه بوده و نه تخریب محیط‌زیست بلکه بعد از مالچ پاشی، فضاهای سبز خوبی ازجمله جنگل گمبوعه اهواز ایجاد شده است.
محمدرضا گنجی اظهار می‌کند: شروع کار من در سازمان جنگل‌ها در دفتر امور مالچ‌های نفتی سازمان جنگل‌ها بود؛ بعد از سازمان جنگل‌ها مدتی هم مدیرکل تثبیت شن و بیابان‌زدایی کشور بودم و کارم در خصوص این مسائل عجین شده است.
گنجی با بیان اینکه ایران از نظر مسائل بیابان‌زدایی در دنیا دارای جایگاه برجسته‌ای است، می‌گوید: از نظر میزان عملیات‌های انجام‌شده، ایران حرف اول را می‌زند چون کشورهای دیگر مثل ایران مسائل و مشکلات حوزه منابع طبیعی را ندارند.
وی با بیان اینکه از سال‌ها قبل مشکلات امروز ریزگردها و طوفان‌های سهمناک را داشتیم، یادآور می‌شود: سه سال اول کار خود را در خوزستان مسئول عملیات مالچ پاشی گمبوعه بودم؛ آن موقع با جیپ می‌رفتم و به همکاران می‌گفتم اگر تا ساعت ۶ بعدازظهر برنگشتم با تراکتور دنبال من بیایید.
رد ادعای مضر بودن مالچ پاشی
گنجی ادامه می‌دهد: تپه‌های شنی بسیاری در گمبوعه وجود داشت که با تثبیت آن‌ها از طریق مالچ پاشی این محوطه بزرگ را به این پارک فعلی تبدیل کردیم.
وی با اشاره به‌ضرورت مالچ پاشی اراضی گمبوعه و تأثیر آن بر کاهش طوفان‌های شنی تصریح می‌کند: اگر این پارک و جنگل‌کاری آن را در کیلومتر ۱۸ جاده خرمشهر به اهواز نداشتیم، در دوران دفاع مقدس اهواز سقوط می‌کرد، عراقی‌ها باوجود این پارک فکر می‌کردند تانک و تجهیزات جنگی ایران در گمبوعه پنهان شده است.
گنجی اضافه می‌کند: جدیداً گفته می‌شود مالچ نفتی برای محیط‌زیست و پوشش گیاهی مضر است اما وقتی ۴۰ ساله این کار انجام و حتی یک نفر مشکلی پیدا نکرده این ادعاها چطور سندیت دارند.
مالچ منجر به مرگ گیاه و جانداران نمی‌شود
مدیرکل اسبق تثبیت شن و بیابان‌زدایی سازمان جنگل‌های کشور با تأکید بر اینکه هیچ مورد مضری از آثار سوء در کارشناس‌های مالچ پاشی دیده نشده است، می‌گوید: مالچ ماده‌ای آروماتیک است که باید فاقد اسانس، مواد مضره و زیان‌آور باشد که از این ویژگی‌ها می‌توان استنباط کرد که مالچ اثر زیست‌محیطی خطرناکی را ایجاد نمی‌کند.
گنجی ادامه می‌دهد: مالچ یک پوشش موقتی روی تپه و شنزارها ایجاد می‌کند تا اجازه دهیم نهال‌های آنجا سبز و وزش شدید باد و حرکت شنزارها مانع رشد آن‌ها نشود.
وی می‌افزاید: در پوشش گیاهی قلمه‌زنی در مالچ پاشی ایجاد می‌شود و اگر بوته زاری هم بوده باشد، هیچ آثار سوختگی غیرطبیعی که به بوته‌ها خسارت وارد کند، مشاهده نشده است.
مدیرکل سابق تثبیت شن و بیابان‌زدایی سازمان جنگل‌ها یادآور می‌شود: زمانی که در منطقه الباجی کار کردیم یک‌بار آب بالا آمده و حتی مارها گرفتار و تحرک خود را از دست دادند؛ مالچ هم شاید مانند آب لحظاتی منجر به سکون حرکتی جانوران و خزندگان شود ولی اثرات آن باعث مرگ جانداران نمی‌شود.
گمبوعه مبین زندگی‌بخش بودن مالچ پاشی
گنجی با رد ادعای مخالفان و منتقدان مالچ پاشی می‌گوید: وقتی روی گیاه مواد سیاهی پاشیده شود، از نظر ظاهری بله رنگ آن تغییر می‌کند ولی منجر به مرگ آن نمی‌شود؛ شاید آن گیاه سیاه شود ولی هرگز خشک نخواهد شد.
وی با اشاره به اینکه گیاهان بعد از مالچ پاشی به‌عنوان پوشش زنده زندگی می‌کنند، ادامه می‌دهد: سیاه شدن گیاهان دلیل بر مردن آن‌ها نیست؛ طی سال‌های فعالیت خود گیاهی که با مالچ پاشی از بین رفته باشد را ندیدیم و هیچ مطالعاتی آن را ثابت نمی‌کند.
به گفته مدیرکل اسبق تثبیت شن و بیابان‌زدایی سازمان جنگل‌ها، وقتی محیط شنزاری تبدیل به جنگلی مثل گمبوعه می‌شود، خود مبین زندگی‌بخش بودن مالچ پاشی است؛ در آن زمان حتی شاهد ورود گربه‌های وحشی بودیم که با ایجاد محیط‌زیست و جنگل جدید به گمبوعه آمدند.
گنجی با اشاره به اینکه با کپر و دیواره‌های نی سرعت باد را کاهش می‌دادیم، می‌افزاید: در سیستان بادهای ۱۲۰ روزه داریم به‌طوری‌که در مناطق شنزاری هر نهال کاشته شده‌ای اجازه رشد نداشت ولی وقتی ماده‌ای به نام مالچ یا رس باعث جلوگیری از حرکت شنزار می‌شود، در مرحله بعد امکان رشد گیاه و نهال هم وجود داشت.
مالچ مسکن اولیه برای ایجاد پوشش گیاهی
وی اضافه می‌کند: حداقل ۵۰۰ هزار هکتار پوشش گیاهی با مالچ پاشی در کشور ایجادشده که ضمن رونق کشاورزی منجر به کاهش مهاجرت افراد بومی هم شده است.
اگر در سال‌های اخیر کار مالچ پاشی را در خوزستان، سیستان و بلوچستان و دیگر استان‌ها رها نمی‌کردیم الآن وضع استان‌ها این‌گونه نبودگنجی بیان می‌کند: سال‌های اولیه شروع مالچ پاشی در خوزستان کشاورزان اهوازی ابتدا اعتراض می‌کردند که چرا مالچ پاشی می‌کنید ولی بعداً خودشان مالچ پاشی کردند تا بتوانند کار کشاورزی را انجام و حتی زندگی کنند.
وی با تأکید بر اینکه ترکیبات مضر از مالچ نفتی قبل از مالچ پاشی حذف می‌شود، ادامه می‌دهد: اگر در سال‌های اخیر کار مالچ پاشی را در خوزستان، سیستان و بلوچستان و دیگر استان‌ها رها نمی‌کردیم الآن وضع استان‌ها این‌گونه نبود.
گنجی با بیان اینکه در دهه ۵۰ در این استان‌ها کار کردم و اصلاً چنین مشکلاتی نداشتیم، یادآور می‌شود: سیستان در وضعیت بحرانی و خطرناکی قرار دارد که نه باد و نه شنزارها اجازه کار و زندگی را به مردم نمی‌دهد.
وی می‌گوید: مالچ پاشی‌های گذشته آن‌ها منجر به ایجاد جنگل‌هایی مشابه اسالم و شمال شده است.
فعال محیط‌زیست: انقراض نسل مالچ پاشی در جهان
یک فعال زیست‌محیطی و منتقد مالچ پاشی نفتی که نخواست نامش فاش شود نیز درباره ضررهای مالچ پاشی می‌گوید: مالچ پاشی نفتی یک کار غیرعلمی پیش‌پاافتاده است که در جهان کنار گذاشته‌شده زیرا در هیچ زمینهای فایده‌ای ندارد.
وی می‌افزاید: ازآنجایی‌که این مالچ مواد نفتی است به‌غیراز ضرر فایده دیگری ندارد و به‌طور حتم حیات را در زیست‌بوم‌ها نابود می‌کند.
این فعال زیست‌محیطی ادعا می‌کند: مالچ مرگبار نفتی به هیچ موجود زنده‌ای رحم نمی‌کند؛ در زیست‌بوم شنزاری فکه، چذابه و بستان اولین قربانی‌های این کار حشرات، خزندگان و پستانداران کوچک هستند و موجودات زنده بزرگ‌تر همانند آهو معمولاً منطقه را برای همیشه ترک می‌کنند.
وی تصریح می‌کند: بالاخره مالچ نفتی یک ماده شیمیایی نفتی و از بدترین نوع آن است، یعنی از مواد دورریختنی نفتی تشکیل و حداقل می‌تواند مشکلات ریوی برای انسان و سایر موجودات زنده به وجود بیاورد.
شنزار منشأ خاک معلق نیست
این منتقد مالچ پاشی ادامه می‌دهد: از اظهارات مختلف مسئولان چنین نتیجه‌گیری شده که مالچ پاشی نفتی در خوزستان باهدف مقابله با ریزگردها و تثبیت شن‌های روان انجام می‌شود.
در مورد مقابله با ریزگردها روی شنزارها در این استان مالچ پاشی می‌شود ولی این کار ۱۰۰ درصد اشتباه است چون هیچ شنزار و کویری در دنیا منشأ ریزگرد و خاک معلق نیستوی یادآور می‌شود: در مورد مقابله با ریزگردها روی شنزارها در این استان مالچ پاشی می‌شود ولی این کار ۱۰۰ درصد اشتباه است چون هیچ شنزار و کویری در دنیا منشأ ریزگرد و خاک معلق نیست.
این منتقد مالچ پاشی اضافه می‌کند: در جنوب غرب چیزی به‌عنوان شن‌های روان نداریم زیرا این زیست‌بوم دارای پوشش گیاهی طبیعی بسیار غنی است که در هیچ کویری در کشور چنین پوشش گیاهی غنی دیده نمی‌شود.
این فعال زیست‌محیطی تصریح می‌کند: این پوشش گیاهی عمدتاً شامل گز شاهی و اسکنبیل است که در تمام این زیست‌بوم مشاهده و اجازه کوچک‌ترین تحرکی را به شنزارها نمی‌دهد.
خشکی تالاب‌ها منشأ ریزگردها
این فعال زیست‌محیطی می‌گوید: منشأ ریزگردها، تالاب‌ها و آبگیرهای خشک است که بهترین و به‌صرفه‌ترین مقابله با آن احیای این تالاب‌ها و دادن حقآبه آن‌ها است.
وی بیان می‌کند: شنزارهای جنوب غرب هزاران سال است که وجود دارند و از تنوع زیستی بی‌نظیر و پوشش گیاهی طبیعی بسیار غنی برخوردار هستند، درصورتی‌که ریزگردها از حدود سه دهه پیش بر اثر خشک شدن تالاب‌های بین‌النهرین پدیدار شده‌اند.
این فعال زیست‌محیطی خوزستانی با تأکید بر اینکه تا زمانی که بوی مالچ نفتی به مشام می‌خورد یعنی هوا به‌شدت آلوده شده است، ادامه می‌دهد: قسمتی از مالچ نفتی توسط آب‌های سطحی شسته شده و به آب‌های زیرزمینی راه‌یافته و آن‌ها را آلوده می‌کند.
جلوگیری از فتوسنتز گیاهان و افزایش دمای هوا
این منتقد مالچ پاشی با بیان اینکه شنزارهای خوزستان به هیچ دست‌کاری که شامل مالچ پاشی و کشت نهال است نیاز ندارند، می‌افزاید: این ماده نفتی چسبناک سیاه درجه دما را در تابستان بسیار بالابرده و نظم دمایی اکوسیستم را برهم می‌زند.
وی می‌گوید: به‌طور حتم این ماده چسبناک و غلیظ نفتی روی برگ‌های گیاهان قرارگرفته و از ادامه فتوسنتز گیاهان جلوگیری می‌کند.
این فعال زیست‌محیطی خوزستانی می‌گوید: بسیاری از موجودات زنده به‌ویژه خزندگان که خاستگاه کویری داشته و در زیر شنزارها خواب زمستانی دارند بعد از مالچ پاشی و با گرم شدن هوا که زمان فعالیت آن‌ها فرامی‌رسد دچار بحران شده و از بین می‌روند.
قطعاً پیشگیری بهتر از درمان است و اگر حق آبه تالاب‌ها به‌خوبی اختصاص می‌یافت شاید خیلی کمتر شاهد بروز پدیده ریزگردها و طوفان در استان خوزستان می‌بودیم ولی متأسفانه این روزها شاهد افتتاح پروژه‌هایی با نیاز آبی بسیار بالا در مناطق کویری مدعی کمبود آب شرب در کشور هستیم که خود جای بحث جدا دارد.
تلاش‌ها برای مصاحبه با مسئولان محیط‌زیست خوزستان بی‌نتیجه بود و به‌عنوان متولی اصلی حفاظت از محیط‌زیست این اداره کل باید از ادعاهای فعالان محیط‌زیست دفاع یا در مقابل سخنان مطرح‌شده از سوی اداره کل منابع طبیعی و مستندات ارائه‌شده حرفی کارشناسی برای گفتن می‌داشت.
