آداب و رسوم عزاداری در شهرهای مختلف

به گزارش خبرگزاری دانا، در شهرهای مختلف ایران، شاهد آداب و رسومی هستیم که ریشه در اعتقادات مردم آن شهر دارد. در این مطلب با آداب و رسوم محرم در شهرهای مختلف آشنا خواهید شد.‌

مراسم نخل گردانی از سنت های قدیمی و کهن عزاداری شهرهای کویری ایران به ویژه استان یزد است. نخل، سازه ی چوبی عظیمی است که در ایام محرم بر شانه ی سوگواران حسینی می‌نشیند و شکلی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) را تداعی می‌کند. با فرارسیدن ایام محرم، نخل سراسر سیاهپوش شده و مزین به اسبابی مانند شمشیر، آینه، میوه، پولکهای مختلف، منگوله‌های تزئینی و دستمال‌های ابریشمی رنگی می‌گردد. شیوه ی متدوال برگزاری این مراسم چنین است که عزاداران در دهه ی اول محرم یا دهه ی آخر صفر، نخل را به مثابه ی کشتی به حرکت درآورده و سه بار دور میدانی که مراسم در آن برگزار می‌شود می‌گردانند. البته نخل گردانی در مناطق مختلف به شیوه های متفاوتی انجام می‌شود. سینه زنی، روضه خوانی و پخش نذری از دیگر سنتهای اجرای این آیین است.

خراسان(مراسم بیل زنی) 

یکی از روایت‌های نقل شده از حادثه‌ی کربلا این چنین می‌گوید که طایفه بنی سعد، سه روز پس از وقوع حادثه ی عظیم عاشورا، به صحرای کربلا رسیده و پیکر مطهر شهدای این نبرد را دفن می‌کنند. این روایت، در بخشی از عزاداری های ماه محرم که در جنوب خراسان برگزار می‌شود، اثر گذاشته و در نتیجه‌ی آن آیین سنتی بیل زنی در ادای احترام به این افراد شکل گرفته است.

بنا به اعتقادات مردم این منطقه، بیل‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، متبرک هستند و برکت و رزق و روزی حلال را برای محصولات و کار آن ها به ارمغان می‌آورند. قدمت این آیین احتمالا به سیصد سال پیش باز می گردد. هیات‌های عزاداری به هنگام اجرای این مراسم به دو دسته ی 15 نفره تقسیم می‌شوند. افرادی که بیل در دست دارند به صورت دایره وار، بیل های خود را به سمت آسمان برده و تیغه ی بیل ها را به هم می‌زنند.

در کنار این مراسم، سنت نخل گردانی با حمل کجاوه ای بزرگ به عنوان نخل و نشانه ای از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و کجاوه یا گهواره ای کوچک به مثابه ی نمادی از تشییع پیکر حضرت علی اصغر (ع) و همچنین روضه خوانی برگزار می‌شود.

پولکه گردانی از جمله آیین هایی است که بیشتر در شمال غرب ایران اجرا شده و قدمت آن به دوران صفویه باز می گردد. پولکه، توپی از پارچه است که آن را در نفت یا سایر مواد سوختی آغشته می کنند و در شب عاشورا به آتش می کشند. محل برگزاری این مراسم، میدان اصلی روستا یا شهر بوده و هر فرد مشعلی در اندازه و قد و قواره های خود انتخاب می کند. زمانی که منبع اصلی روشن می گردد، افراد مشعل های خود را که با زنجیر بلندی به دستشان بسته شده، به آتش می کشند و دور سر خود می چرخانند. در اعتقاد مردم، این آتش گردانی به یاد به آتش کشیده شدن خیمه های کاروان امام حسین (ع) در عصر عاشورا اجرا می شود. این آیین یکی از 9 آیین عاشورایی به ثبت رسیده از استان آذربایجان شرقی در میراث عاشورایی است.

برخی سنت های عزاداری در ایران، قبل از ورود اسلام به کشور رایج بوده و بعدا در زمان فراگیری این دین، با آن مطابقت یافته است. آیین گل مالی در لرستان از جمله ی این سنت هاست که در ابتدا در سوگ مرگ قهرمانان و جوانان اجرا می شد و امروزه در عزای امام حسین (ع) اجرا می‌گردد. این آیین که جزو میراث ثبت شده ملی کشور نیز به حساب می‌آید، به این شکل برگزار می گردد؛ ابتدا خاکی که از پیش تمیز و الک شده در حوضچه هایی از جنس آجر با گلاب نذری و آب مخلوط شده و شکل گِل به خود می گیرد. در میانه های نیمه شب، افرادی که نذر کردند وارد این حوضچه های پر از گل شده و تمام سر، صورت و حتی چشمان خود را به گل آغشته می‌کنند که در اصطلاح به آن به گل افتادن می‌گویند. برخی دیگر از عزاداران تنها سر، صورت، دو کتف و شانه خود را گل مالی کرده و سپس در کنار شعله های آتش خود را خشک می‌کنند. فرد به گل افتاده، تا ظهر عاشورا به همین صورت می‌ماند.

قدمت مشعل گردانی به 500 سال قبل باز می گردد و از آیین های سنتی عزاداری در مناطق مرکزی و جنوبی ایران به حساب می آید که بیشتر در میان عرب ها رواج دارد. علاوه بر مراکز عرب نشین، شهرهایی مانند قم، شهر ری و اردکان یزد نیز این سنت را برگزار می‌کنند. در گذشته از مشعل های هیزمی در اجرای این سنت استفاده می شد اما چند صباحی است که مشعل های گازسوز جایگزین نوع قدیمی آن شدند. زمان اجرای این مراسم در نقاط مختلف ایران با یکدیگر تفاوت دارد. برخی هیات های عزاداری در دهه ی ابتدایی ماه محرم مشعل گردانی می‌کنند تا یادآور شروع این ماه باشد، برخی نیز مراسم را در روز هشتم ماه، به مناسبت رسیدن امام و یارانش در این روز به زمین کربلا اجرا می کنند.

مردان تنها قشر جامعه نیستند که سنت های عزاداری برپا کرده و به یاد کشته شدگان کربلا در سوگ می نشینند. زنان شمالی به ویژه زنان شهر آستانه ی اشرفیه در استان گیلان، غم خود را به شیوه ای خاص ابراز می‌دارند. آنها دسته های عزاداری خود را برپا کرده و سعی دارند قسمتی از تاریخ واقعه ی عاشورا را در اذهان مردم زنده نگه دارند. این دسته های عزاداری به یاد زنان قبیله ی بنی سعد که پیکرهای شهدای کربلا را دفن کرده اند به راه می‌افتند و گاهی بیل و ساقه های برنج همراه زنان عزادار می شود. بیل ها نمادی از دفن پیکرهاست و ساقه های برنج در سوگ حادثه ی کربلا بر سر و صورت آن ها می‌نشیند. عزداری زنان در روز یازدهم ماه محرم انجام شده و در برخی مناطق تا هفت روز بعد از عاشورا ادامه پیدا می‌کند.

عصر روز تاسوعا، بسیاری از شهرهای ایران، به ویژه اردبیل، کاشان و تبریز غرق در نور شمع های مردمی می شود که بنا به سنت هزارساله و دیرین خود، رو به سوی مساجد حرکت کرده و شکل خاصی از عزاداری را به نمایش می گذارند. در این آیین، اهالی شهر، نذر کرده و با در دست داشتن شمعی از مسجدی به مسجد دیگر رفته تا چهل مسجد را زیر پا بگذارند. البته در بسیاری مناطق دیگر، این رسم در شب شام غریبان برگزار می شود.

رسم چهل منبران یا چهل منبر، از رسوم ثبت شده ملی در آیین های عاشورایی است و در مناطق مختلفی مانند گلستان، اصفهان و لرستان به جای آورده می شود. در این آیین، خانه هایی که مجلس روضه در آن ها برگزار شده، در مقابل درب خود منبرهایی بر پا کرده و مردم برای ادای نذر خود شمع هایی در آن ها روشن می کنند. تعداد این شمع ها که منبر به منبر روشن می شوند، باید به عدد چهل برسد و افراد به هنگام روشن کردن هر شمع حاجات و خواسته های خود را بیان می کنند.

در خرم آباد لرستان اما شیوه ی اجرای این مراسم متفاوت است و بیشتر توسط زنان اجرا می گردد. عزاداران در احترام به یاد حضرت زینب که از کربلا تا شام چهل منزل را پشت سر گذاشت، چهل منبر را طی می کنند و در انتها به همان امامزاده ای باز می گردند که مراسم را از آن جا آغاز کرده اند. این زنان در عصر روز تاسوعا، صورت خود را با پارچه ای پوشانده و در حین اجرای مراسم روزه ی سکوت می‌گیرند.

علم بران رسمی دیگر در برپایی عزای ایام محرم در سرزمین ایران است. این مراسم به شیوه های گوناگون در شهرهای مختلف برگزار می شود اما رسمی که در تفرش استان مرکزی و روستای هزاوه اجرا می گردد بسیار مشهور است. به هنگام فرا رسیدن موعد برگزاری این مراسم، مردم یک محله به همراه سادات و بزرگان آن محل، علمی را که در تکیه ی روستا یا شهر وجود دارد، بیرون آورده و آن را با چاووش خوانی و خواندن نوحه کوچه به کوچه می گردانند. در هر محله، افرادی که نذری دارند پارچه ای به علم بسته و نذورات خود را تقدیم تکیه و علم کرده و آن هایی که در پی گرفتن حاجتی هستند پارچه ای از علم باز می کنند. این مراسم تا روز عاشورا ادامه پیدا می کند و علم هر روز در یک محله گردانده می شود. روز عاشورا علم بر بالای تپه ای برده شده و مردم در اطراف آن به عزاداری و سینه زنی می پردازند و در انتهای مراسم آن را به تکیه باز می گردانند. در شکل دیگر برگزاری این مراسم سادات هر محله به در خانه ی صاحبان علم رفته و شروع به چاووش خوانی و خواندن نوحه می کنند و از او می خواهند علم را به بیرون از منزل بیاورد. این کار منزل به منزل ادامه می یابد تا زمانی که کل علم های موجود در تکیه ی روستا یا شهر در یک مکان، عموما مسجد یا تکیه، جمع گردد. علم ها تا پایان ماه محرم در تکیه باقی مانده و در انتهای این ماه به صاحب علم بازگردانده می شوند. سابقه ی این مراسم به دوره ی قاجار باز می گردد.

سنت چغچغه زنی، رسم روستای انجدان، از روستاهای تاریخی استان مرکزی است که به تازگی در میراث آیین عاشورایی کشور نیز به ثبت رسیده است. روستای انجدان دو محله دارد و مردم این دو محله در مشارکت با یکدیگر، رسم مذهبی چغچغه زنی را در ایام عزاداری ماه محرم اجرا می کنند. چغچغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که از به هم خوردن آن ها، آهنگی موزون ایجاد می شود. تاریخچه ی این رسم به زمانی باز می گردد که خبر شهادت امام حسین و یاران ایشان به اهالی روستا می رسد. آن ها از شدت ناراحتی با سنگ بر سر خود زده و برای ایشان عزاداری کردند. در گذشت زمان، سنگ ها جای خود را به دو قطعه ی چوبی داد که به جای اینکه بر سر فرود بیاید برهم زده می شد و نوای حزن انگیزی را در روستا طنین انداز می کرد.

صبح روز نهم ماه محرم، تاسوعای حسینی، افراد دسته دسته از جلوی حسینیه ی روستا حرکت کرده، کوچه ها و محله ها را زیر پا گذاشته و در مسیر سینه زنی، زنجیرزنی، نوحه خوانی و چغچغه زنی می کنند. شیوه ی اجرای این آیین به این شکل است که عزاداران یکبار با نوای نوحه خوان به جلو خم شده، چغچغه را در مقابل زانو به هم می زنند، سپس بلند شده و آن را بر بالای سر دوباره بر هم می کوبند.