مهارت حل مسئله به معنای اقدامات فعالانه جهت مواجهه با مشکلات یا فرصت‌ها است. این مهارت به کودکان کمک می‌کند تا از مشکلات ساده درونی مانند انجام تکالیف و حفظ نظم تا تعارضات بین فردی را به خوبی حل و فصل کنند. برای دستیابی به موفقیت‌های برجسته از فرزندانمان، نه تنها نیاز به تلاش و پشتکار داریم، بلکه این موفقیت‌ها به میزان تسلط آنها بر این مهارت نیز بستگی دارد. در این مقاله، هدف ما ارائه تعریفی از مهارت حل مسئله و بیان اهمیت آن است، همچنین روش‌هایی برای آموزش حل مسئله به کودکان و نوجوانان را معرفی می‌کنیم و راهکارهایی برای تمرین و تقویت این توانایی را بررسی می‌کنیم.
توانایی حل مسئله چیست؟
توانایی حل مسئله در سطح ابتدایی به معنای توانایی تشخیص مشکلات، نیازها و عدم ترس از شکست در کودکان است. در سطح بالاتر، کودکان و نوجوانانی که توانایی حل مسئله دارند، قادر خواهند بود راهکارهایی برای حل مشکل پیدا کرده و آنها را اجرا کنند، همچنین از کمک و مشورت دیگران نیز بهره خواهند برد. بنابراین، توانایی حل مسئله به معنای توانایی تشخیص مشکلات یا شناسایی فرصت‌ها، استفاده از داده‌ها و اطلاعات شخصی، بهره‌گیری از کمک دیگران برای جمع‌آوری اطلاعات، تحلیل داده‌ها و استفاده از سایر مهارت‌های مکمل مانند تفکر نقادانه، قدرت پیش‌بینی، ریسک‌پذیری، منطق و قضاوت است. هدف این توانایی پیدا کردن بهترین راهکار ممکن و در نهایت اجرا کردن آن با در نظر گرفتن ریسک‌ها و خطرات احتمالی است.
فواید آموزش و تقویت مهارت حل مسئله در کودکان
آموزش و تقویت مهارت حل مسئله در کودکان دارای مزایای متعددی است. همانطور که در تعریف مهارت حل مسئله گفته شد، این مهارت به کودکان کمک می‌کند تا مشکلات و فرصت‌های بالقوه رشد را در زندگی روزمره و تحصیل شناسایی کنند. در دوره‌های حساسی مانند نوجوانی و بلوغ، این مهارت به دانش‌آموزان امکان می‌دهد تا به حل مشکلات درونی، تعارضات بین فردی و مشکلات روحی خود بپردازند و در این راه از کمک دیگران بهره ببرند. همچنین، در مراحل مهمی از زندگی مانند انتخاب رشته در سال نهم و انتخاب رشته دانشگاهی، آینده تحصیلی و شغلی، اهمیت مهارت حل مسئله به وضوح قابل تشخیص است. این توانمندی در آینده نیز به عنوان یک ابزار مهارتی، به جوانان کمک می‌کند تا در پیشرفت شغلی خود و در انتخاب‌های مناسب در روابط و زندگی، موفقیت‌های بیشتری را تجربه کنند. دانش‌آموزانی که این توانمندی را آموخته‌اند، با اعتماد به نفس بیشتری روبرو هستند و کمتر درگیر استرس و اضطراب می‌شوند.
۵ مرحله آموزش مهارت حل مسئله به کودکان
برای آموزش مهارت حل مسئله به کودکان، می‌توان پنج مرحله اصلی را به ترتیب طی کرد. نمی‌توان انتظار داشت کودک بدون شناخت درست مسئله و طرح سوال، به سرعت به پاسخ دهد. در طول این مراحل، کودک با خودش، احساساتش و مفهوم مسئله آشنا می‌شود و الگوهایی برای حل مسائل را یاد می‌گیرد که می‌تواند در حل همه مسائل استفاده کند.
۵ گام آموزش حل مسئله به کودکان
۱. آشنایی والدین با حل مسئله:
اولین قدم در این مسیر، آشنایی والدین، مشاوران یا معلمان با تعریف مسئله و مشکل و شناسایی آن است. این آشنایی به والدین کمک می‌کند تا در شرایط مختلف، احساسات، هیجانات و مسائل را از یکدیگر تشخیص دهند و راهنمایی مناسبی ارائه کنند. سپس می‌توانند مانند یک آینه، احساسات کودک را به او نشان داده و آنها را با نام خاصی مشخص کنند.
۲. شناخت مسئله:
در این مرحله، کودکان باید مسئله را به طور کامل درک کنند. والدین و معلمان می‌توانند با استفاده از سؤالات هدایت کننده، کودکان را در فهمیدن جوانب مختلف مسئله یاری کنند. این شامل شناسایی علل، ارتباطات و تأثیرات ممکن مسئله می‌شود.
۳. ;کشف راه حل‌ها:
در این مرحله، کودکان باید راه حل‌های مختلفی برای حل مسئله بیابند. والدین و معلمان می‌توانند با ارائه ایده‌ها و تشویق به تفکر خلاقانه، کودکان را در تولید راه حل‌های متنوع یاری کنند. مهم است کودکان را تشویق کنیم تا از محدودیت‌ها خارج شده و به طور خلاقانه به مسئله نگاه کنند.
۴. انتخاب بهترین راه حل:
در این مرحله، کودکان باید از بین راه حل‌هایی که تولید کرده‌اند، بهترین راه حل را انتخاب کنند. والدین و معلمان می‌توانند با مشاوره و ارائه اطلاعات، به کودکان در انتخاب راه حل مناسب کمک کنند.
۵. اجرا و ارزیابی: کودکان باید راه‌حل انتخاب شده را اجرا کرده و نتایج آن را ارزیابی کنند. والدین می‌توانند کودکان را در این مرحله تشویق کنند و در صورت نیاز، بهبودهای لازم را در نظر بگیرند.
با طی کردن این مراحل، کودکان می‌توانند مهارت حل مسئله خود را تقویت کرده و به طور مستقل در مواجهه با مسائل زندگی روزمره خود عمل کنند.
آموزش حل مسئله از طریق بازی
بازی‌هایی که برای آموزش حل مسئله به کودکان استفاده می‌شوند، قوانین و چهارچوب‌های مربوط به حل مسئله را به آنها آموزش می‌دهند. این بازی‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا محدودیت‌ها و امکانات را درک کنند و هر بار راه‌حل‌های مختلفی را برای حل مسئله تلاش کنند. این فرایند به طور تدریجی به کودکان یاد می‌دهد چگونه به راه‌حل‌های مشکلات برسند. علاوه براین، این بازی‌ها مهارت‌های جانبی مورد نیاز برای حل مسئله را نیز تمرین می‌دهند، مانند قدرت پیش‌بینی، همکاری، کار تیمی و ریسک‌پذیری. در زیر، تعدادی از بازی‌هایی که برای تقویت قدرت حل مسئله مفید هستند، برای کودکان و همچنین در سنین بالاتر ذکر شده است:
۱. بازی ماز یا مارپیچ
۲. بازی پانتومیم
۳. بازی بیست سوالی
۴. انواع پازل‌ها
۵. بازی‌های ساختنی مانند لگو، دومینو و هاچینو
۶. بازی‌های استراتژیک مانند شطرنج، مکعب روبیک، دالیز، اتللو، پنتاگو و چوبیسکو
۷. انواع بازی‌های رومیزی با موضوع خرید و فروش و مدیریت مالی، مانند جالیز، مونوپولی و کهربا
۸. انواع بازی‌های حافظه تصویری مانند استوژیت، بن تن و مکعب‌های هوش
آموزش حل مسئله در قالب داستان و قصه گویی به کودکان
آموزش حل مسئله با استفاده از قصه و داستان به کودکان امکان می‌دهد تا به صورت همذات‌پنداری با شخصیت‌های داستانی همراه شوند و مهارت‌های حل مسئله را در قالب داستان‌ها یاد بگیرند. این روش باعث تقویت خلاقیت ذهنی و تصویرسازی مسائل در کودکان می‌شود و آنها را در مسیر حل مسئله هدایت می‌کند. کتاب‌های زیادی در این زمینه برای کودکان نوشته شده است، اما شما هم می‌توانید از شخصیت‌های داستانی یا کارتونی استفاده کنید و کودک را وادار کنید خودش را در موقعیت آن شخصیت تصور کند و درباره راه‌حل‌های مختلف با هم بحث کنید. این داستان‌های آموزنده همچنین باعث بهبود تعامل کودک با همسالان و بزرگسالان می‌شوند و از بروز مشکلاتی مانند خبرچینی کودکان جلوگیری می‌کنند.
در پایان باید بدانیم تقویت مهارت حل مسئله در دانش‌آموزان از اهمیت بالایی برخوردار است و والدین، معلمان و مشاوران می‌توانند در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند. این مهارت به کودکان کمک می‌کند تا مشکلات را شناسایی کنند و راه‌حل‌های مناسب برای آنها پیدا کنند. همچنین، حل مسئله مهارتی است که در زندگی روزمره نیز بسیار مورد نیاز است، زیرا در برخی مواقع می‌تواند به حل تعارضات و بهره‌برداری از فرصت‌ها کمک کند. بنابراین، آموزش مهارت حل مسئله از طریق بازی‌ها و تمرینات مختلف، نه تنها برای رفع مشکلات بلکه برای بهره‌برداری از فرصت‌ها نیز ضروری است.
