گشتی یک روزه در کاخ نیاوران

به گزارش گروه ایرانشناسی خبرگزاری دانا، بنای کاخ نیاوران در گوشه شمال شرقی باغ نیاوران با مساحتی در حدود 9000 مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه احداث شده است.

عملیات احداث این بنا در سال 1337 شمسی، با طرحی ایرانی آغاز شد و با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد در سال 1346 به اتمام رسید و در سال 1347 مورد بهره برداری قرارگرفت.

ساختمان این بنا ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سکونت  پهلوی دوم و خانواده‌اش اختصاص یافت.

این مجموعه از لحاظ شیب دارای شیبی تند و از شمال به جنوب است. عدم یكنواختی در توپوگرافی، سبب گوناگونی موقعیت استقرار بناها در این مجموعه شده كه در پی آن گوناگونی های متعدد در آرایش و انتظام فضای سبز به وجودآمده است.

آب روان كه از جمله اجزای اصلی باغ های ایرانی است، در این مجموعه در مسیری غیر مستقیم در حركت است. جریان آب موجود كه از قناتی موسوم به نیاوران نشات می گیرد، به طور سطحی در جویبارهایی با شیب های متفاوت تقسیم می گردد و شدت و حجم جریان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است.

تنوع گونه های مختلف گیاهی از ویژگی های بارز باغ نیاوران محسوب می شود كه عموما شامل جمعیتی از گیاهان است كه با شرایط محیطی منطقه از سال ها قبل سازگار بوده اند. تعدادی گونه های غیر بومی نیز در مجموعه موجود است كه به تدریج با شرایط محیطی منطقه سازگاری یافته اند و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده اند.

احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره گیری از ایده ها و سبک های آرایش باغ های اشرافی در قرن های گذشته ایران صورت گرفته است. احتمالا شیوه غرس درختان و انتخاب گونه های اولیه با اصول یادشده هماهنگی موزونی داشته است. نظم و تقارن در بناهای موجود، آرایش فضای سبز، طراحی آبنماها و ردیف كاری اشجار با اشكال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می نموده است و چنانكه در قدیمیترین عكسهای هوایی باغ دیده می شود از اصول و سبك باغ سازی ایرانی را دنبال می كرده است. بی تردید در تاریخ حداقل یكصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام كاشت گیاهی و به طور كلی گونه های گیاهی مجموعه دچار تغییراتی شده اند.

معماری کاخ نیاوران

طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره گیری از فناوری مدرن است. تزیینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است که گچبری توسط استاد عبداللهی، آینه کاری توسط استاد علی اصغر و کاشی کاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم کاظم پور و ایلیا انجام شده است. کف بنا از جنس سنگ سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.

طبقه همکف این بنا شامل سرسرای بزرگی است که کلیه اتاق ها در اطراف آن شکل گرفته اند که از آن جمله می توان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره کرد.

در نیم طبقه این بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا ، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد. اتاقی نیز در مسیر راه پله ها قرار دارد که لباس های رسمی و نظامی و مدال ها و نشان های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می شوند. در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نیمروزی پهلوی دوم و همچنین اتاق های فرزندان وی و ندیمه هایشان قرار دارد. این فضاها با نقاشی ها و فرش هایی گرانبها و هدایای متعددی از کشورهای مختلف پوشیده شده اند.

کوشک احمدشاهی

این عمارت، اواخر دوره قاجار جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 متر در دو طبقه با سقف شیروانی بنا شد.

از ویژگی‌های عمده این بنا تزیینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح‌های متنوع به رنگ نخودی است.

ورودی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی، به کوشک منتهی می‌شود.

عمارت احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد.

طبقه همکف این عمارت شامل یک هال با حوضی از جنس مرمر در وسط است و 6 اتاق و 2 راهرو در اطراف آن قرار دارند.

اشیای تزیینی از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدایایی از کشورهای مختلف مثل هند، تابلوهای نقاشی و گوبلن و نشان ها و مدال‌ ها در این فضا به نمایش در آمده است. همچنین ویترینی شامل اشیا و سنگ‌های معدنی تزیینی، سنگی از کره ماه و چندین فسیل گیاهی و حیوانی در معرض دید قرار دارند.

طبقه دوم عمارت از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می‌شد، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است.

دور تا دور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 26 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. نقش شیر و خورشید گچبری شده بر پیشانی دیواره ضلع شمالی ایوان به چشم می‌خورد.

پس از انقلاب، در جریان حفاظت و مرمت این بنا، بخش پایین دیواره‌های آن نیز تعمیر شد و در اردیبهشت سال 1379 همزمان با هفته میراث فرهنگی این عمارت گشایش یافت.

کاخ و موزه صاحبقرانیه

ناصرالدین شاه در سال 1267 قمری دستور داد ساخت قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه نشین، کرسی خانه، حمام و 50-40 دستگاه خانه هر کدام شامل 4 اتاق و یک ایوان برای زنانش بسازند.

او در سی و یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را کاخ صاحبقرانیه نام نهاد.

پس از او، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرمسرا را خراب کرد. فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا شد.

در دوران پهلوی اول این کاخ برای برگزاری مراسم ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه بازسازی می‌شود، اما به علت سرمای شدید آن سال مراسم در مکان دیگری برگزار شد.

در زمان پهلوی دوم، فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمت‌های داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد و طبقه اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی میهمانان و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمد رضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت.

از دیگر اتاق‌های این کاخ می‌توان به کرسی خانه، چایخانه، ظرفخانه، اتاق‌های بازی، بار و پذیرایی در طبقه اول و اتاق‌های مذاکرات انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندانپزشکی و استراحت محمدرضا پهلوی نام برد.

همه درها و پنجره های چوبی این بنا به شکل ارسی بوده و با شیشه‌های رنگی تزیین شده است.

این کاخ در سال 1374 مرمت و در اردیبهشت سال 1377 به عنوان موزه بازگشایی شد.

موزه جهان نما

موزه جهان نما نیز یکی دیگر از موزه های کاخ نیاوران است. از ویژگی های عمده این بنا تزیینات و نمای آجری به کار رفته و در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی و با طرح های متنوع به رنگ نخودی است.

در سال 1355 شمسی، فضایی در ضلع غربی کاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیای هنری اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی با چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین در نظر گرفته شد. بر سقف تالار میانی این موزه، نقاشی روی چوب با نقش های گل و مرغ شیراز به چشم می خورد. این موزه در بهمن ماه سال 1376 گشایش یافت.

آثار موجود در این موزه در دو بخش هنر پیش از تاریخ و آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان به نمایش درآمده اند. از جمله می توان به آثار به جامانده از تمدن های باستانی پیش کلمبیایی، مفرغ های لرستان، سفالینه های املش، هنرهای سرخپوستان آمریکای شمالی مربوط به هزاره های اول و دوم پیش از میلاد و آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی همچون سهراب سپهری، ناصر اویسی، فرامرز پیلارام، جعفر روحبخش، پرویز کلانتری، بهمن محصص، سیراک ملکونیان، ژازه طباطبایی، مش اسماعیل، پرویز تناولی و هنرمندان غیر ایرانی چون ژرژ براک، پل گوگن، پل کله، پابلو پیکاسو، کامیل پیسارو ، پیر آگوست رنوار ، دیگو جاکومتی، فرنان لژه و مارک شاگال اشاره کرد.

کتابخانه

کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران در ضلع شرقی ساختمان کاخ اختصاصی، در دو طبقه و یک زیرزمین با زیربنای تقریبی 770 مترمربع در سال 1355 احداث شده است. این ساختمان که طراحی داخلی آن توسط عزیز فرمانفرماییان و Charles Serigny به انجام رسیده، دارای ویژگی های متمایزی در نوع معماری و ساختار سازه است، که براساس الگوی رایج معماری مدرن در دهه 50 شمسی به همراه ترکیب هوشمندانه ای از شیشه و احجام سنگی شکل گرفته است. فضای داخلی ساختمان در سه سطح جداگانه به عملکردهای گوناگون کتابخانه اختصاص یافته است.

بخش های اصلی کتابخانه مشتمل بر فضای مطالعه و قفسه های کتاب در طبقات همکف و اول قرار گرفته است. جایگاه کتابدار و تحویلدار، آبدارخانه، اتاق های صوتی ـ تصویری، همچنین سرویس های بهداشتی ، دیگر فضاهای موجود را تشکیل می دهند. علاوه بر این، بخش عمده ای از سطح زیرزمین برای مخازن کتاب ها و تابلوهای نقاشی در نظر گرفته شده است .

در این مجموعه، حدود23 هزار جلد کتاب عمدتا به زبان های فارسی و فرانسه و در زمینه های ادبیات، تاریخ هنر وجود دارد. قدیمی ترین این کتاب ها در سال 1609 میلادی در پاریس به چاپ رسیده و جدیدترین آن در ژانویه 1979 وارد این کتابخانه شده استپایان پیام/ .