تاریخچه قلمکاری در ایران
به گزارش گروه ایرانشناسی خبرگزاری دانا(دانا خبر)،هنر قلمکار که هنوز در یکی دو شهر و شهرک ایران رواجی دارد ، بازمانده هنری است که در قرن دوازدهم هجری (دوره صفویه) به کمال رسید و تا پایان قرن سیزدهم و یکی دو دهه دیگر یکی از درخشانترین نمونه های هنر تزیینی سرزمین ما بود .
پس از آنكه شهر اصفهان به پایتختی صفویان انتخاب شد هنرمندان و صنعتگران از اقصی نقاط ایران به این شهر روی آوردند و به تولید و عرضه محصولات مختلف پرداختند. یكی از این هنرها قلمكــار است. در این هنر با استفــاده از قالب های ویژه كه هریک نقـش و نگار زیبا و دلنشینی دارنــد نقش اندازی بــر روی پارچه صورت می گیرد. این هنر در عصر صفویه به اوج خود رسید. بدانگونه كه در این دوره بیشتر لباس های زنانه و مردانه از پارچه های قلمكار تهیه می شد. این پارچه ها در آن عهد شهرت فراوان داشتند.
شهر اصفهان هم اكنون بارزترین نقطه تولید این صنعت (دستی) در جهان به شمار می رود. این هنر امروزه تفاوت هایی را با گذشته پیدا كرده است كه این تفاوت ها در شیوه تولید آن است. در گذشته نقش ها با قلم نقاشی بر روی پارچه های كتانی نقش میبسته، در حالی كه به دلیل وقت گیری بیش از اندازه هنرمندان قالب های چوبی را كه از چوب درخت گلابی ساخته می شوند و طرح هایی را چون اسلیمی ، ختایی، نقش های هندسی، نقش های شكارگاهی، بازی چوگان، نقش های تخت جمشید همراه دارند به كار می گیرند.
آماده سازی پارچه
پس از گزینش پارچه، نخست پارچه را در اندازه های گوناگون ( رومیزی ، روتختی، روبالشی، پرده ، دستمال سفره و ...) برش داده ، آنها را به خانه ها میفرستند تا توسط زنان ریشه تابی شود.
برای آماده سازی پارچه به منظور رنگرزی این چاپ، ابتدا باید آن را مدتی در آب روان و فراوان شستشو داد تا آهار و مواد زاید موجود در پارچه از آن خارج شود.
چنین پارچه‌ای نیازمند سفیدگری نیز هست وبه همین دلیل لازم است پس از شستشو روی زمین شنی پهن و مرتبا به وسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ کاملا سفید در آید.
گاهی نیز قلمکار سازان ترجیح می دهند زمینه پارچه را به رنگ زرد درآورند و برای این کار معمولا پارچه شسته شده را در تغارهای مخصوص که محتوی محلول گرد پوست انار و هلیله با آب است فرو میبرند وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می دهند.
نقش زدن
در مرحله تولید، استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه آغشته کرده و در آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می نشاند وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه می شود. سپس رنگ قرمز به شیوه فوق الذکر چاپ وبعد از خشک شدن رنگ پارچه شستشو داده می شود تا رنگ های اضافی از آن خارج شود. سپس شروع به ساخت رنگ های دیگر از قبیل آبی، سبز و زرد تیره می كنند و رنگ ها با قالب های مورد نظر ویژه آن رنگ ، بر روی پارچه نقش می بندند.
برای تثبیت رنگ های قلمکار به ازای هر هزار متر پارچه مقدار 12 کیلوگرم پوست انار ساییده وحدود 90 کیلو مغز روناس را در داخل پاتیلی که در حال جوش است ریخته وآن را هم می زنند تا کاملا مخلوط شود. آنگاه پارچه هایی که رنگ آمیزی و شستشو شده داخل پاتیل ریخته و کماکان عمل حرارت دادن ادامه می یابد.
نحوه جوشاندن پارچه‌های قلمکار به این صورت است که پارچه ها قطعه قطعه داخل شده و به وسیله چوب‌های بلند زیرورو می شود تا محلول حاصل در تمامی نقاط پارچه نفوذ کند و بعد از اتمام کار پارچه ها را مجددا قطعه قطعه خارج کرده و در شرایطی که عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده می شود و بر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده تا زمینه کرم پارچه سفید شود.
برخی از نقش های مهم و قدیمی پارچه قلمكار عبارتند از: بُته جقه ، بُته ترمه، دالبر، درهم ریزه، بند اسلیم ، حاشیه پهلوی، گلدان ، سرامیكی ، حلقهای ، سلطنتی، چهار بُته امیری ، سروی و برخی نقوش حیوانی مانند طاووس ، شیر و پرنده .
