ابومعشر بلخی؛ ستاره شناس نامدار ایرانی

نام: جعفربن محمدبن عمر بلخی

 

تاریخ تولد و وفات: 19 صفر 171 هجری قمری ( 10 آگوست 787 میلادی) در بلخ - 28 رمضان 272 هجری قمری ( 9 مارس 886 میلادی) در الواسط عراق

القاب: ابومعشر بلخی، البومسر ( به زبان لاتین)، اپومسر ( به زبان یونانی)

عوامل شهرت: ستاره شناس ایرانی در دوره خلافت عباسی

دوران حکومت عباسیان بر سرزمین های اسلامی، دورانی مهم و تاثیرگذار در علوم مختلف بود. مسلمانان طی دو قرن سرزمین های فراوانی را تصرف کرده بودند و به این ترتیب، مردم سرزمین های گوناگون با احکام جدید آشنا شده بودند. این مردم سوالات فراوانی در رابطه با آیین جدید خود داشتند و همین امر سبب شد که دانشمندان مسلمان برای یافتن پاسخ ها به منابع جدیدی نیاز پیدا کنند. آثار فراوانی از زبان های مختلف به عربی ترجمه شد و این امر به گسترش دانش مسلمانان کمک فراوانی کرد. از جمله این دانشمندان ابومعشر بود. او در بلخ متولد شده بود و در دوران مامون عباسی در زادگاه خود به فقاهت و علوم حدیث می پرداخت. با توجه به سکونت مامون و ولیعهد وی - امام رضا (ع) - در خراسان، مناطق خراسان و ماوراء النهر به عنوان پایتخت علمی آن دوران محسوب می شدند و جلسات فراوانی با حضور دانشمندان بزرگ برگزار می شد. در بسیاری از این جلسات، دانشمندان با یکدیگر به مناظره می پرداختند و علم خود را به رخ دیگران می کشیدند. از جمله ماظره های معروف، بین «کندی» فیلسوف معروف و یک فقیه بود که در سرنوشت ابومعشر تاثیر فراوانی یافت.

وقتی کندی در مناظره خود فقیه را شکست داد، ابومعشر فقیه تصمیم گرفت که از کندی انتقام گیرد. او به بهانه آموختن نجوم وارد مجلس این فیلسوف شد. اما کندی به او گفت: «تو از جانب شرق برای کشتن من آمده ای. نه برای خواندن علم نجوم. اما پشیمان خواهی شد و در نجوم به کمال خواهی رسید.» در آن زمان پیش بینی آینده و علوم مربوط به عالم غیب نیز از شاخه های ستاره شناسی به شمار می آمد. ابومعشر وقتی درستی صحبت های کندی را دید، به نجوم علاقه مند شد و نزد وی به آموختن این علم پرداخت.

در آن زمان شهر بلخ مرکزی بود برای تلفیق فرهنگ های هندی، چینی، سکایی، سریانی، ایرانی و یونانی. با فتح این شهر در قرن هفتم میلادی، اندیشه های اسلامی نیز به آن وارد شد. از آن جا که بسیاری از اعراب مخالف کتاب های غیر اسلامی بودند، اندیشمندان تلاش نمودند که علوم دوران ساسانیان را با اندیشه های اسلامی تلفیق کرده و از نابودی این علوم جلوگیری کنند. ابومعشر از جمله این نفرات بود که با استفاده از آثار بزرگمهر، اندرزگر، زرتشت و کتاب زیج الشاه از فرهنگ ایرانی، ورامیره، کنکه، سندهند، زیج ارکند، آریبهط از فرهنگ هندی، کتاب های ارسطو، بطلمیوس و تئون از فرهنگ یونانی و استفاده از تحقیقات دانشمندان قبل از خود همچون ماشاء الله، ابوفضل سهل نوبخت، عمر بن فرخان طبری و ابویوسف یعقوب قصرانی، نجوم زمان خود را به کمال رساند. ابومعشر با استفاده از عقاید ایرانیان پیش از اسلام، با کمک گرفتن از حرکات سیاره هایی چون مشتری و زحل به پیش بینی وقایع پرداخت. در مورد پیش بینی های وی مطالب زیادی گفته شده است. از جمله این که یکی از پیش بینی های درست وی موجب خشم «مستعین» خلیفه عباسی شد و دستور داد تا ابومعشر را شلاق بزنند! همچنین ابومعشر بعدها ماجرای برکناری و قتل مستعین و به خلافت رسیدن« معتز» را پیشگویی کرده بود.

ابومعشر اعتقاد خاصی به دانش ایرانیان در طول تاریخ داشت و در کتاب هایی چون « اختلاف الزیجات» و «الالوف» به برتری ایرانیان در دانش و توجه آنان به حفظ علوم اشاره کرده است. برای مثال در کتاب الزیجات نوشت: «پادشاهان ایران به حدی به نگهداری علوم و بقای آن بر روی زمین و محفوظ ماندن آن از شر حوادث آسمانی و آفت های زمینی توجه داشتند که برای نوشتنش، مقاوم ترین چیز را در برابر تغییرات و گذر زمان و پوسیدگی انتخاب کردند... پس از آن به جستجوی زمین ها و شهرها برخاستند که بهترین خاک ها و کمترین عفونت ها را داشته باشد. همچنین از زلزله و فرورفتگی به دور باشد و پایدارترین بناها نسبت به گذشت زمان را دارا باشد. پس زیر گنبد آسمان، جز اصفهان جایی را نیافتند که همه این خصوصیات را داشته باشد...»

آثار وی به سه دسته اخترشناسی، اختربینی و طلسمات تقسیم می شوند. مشهورترین این آثار عبارت اند از: زیج الهزارات، زیج القرانات والاحتراقات قفطی نام زیج الصفیر، هیات الفلک و اختلاف طلوعه، کتاب اختلاف الزیجات (همگی در زمینه اخترشناسی)، کتاب المدخل الکبیر الی احکام النجوم، المدخل الصغیر، اثبات علم النجوم، طبایع الکبیر، السهام (کتاب های عمومی درباره اختربینی)، الالوف، القرانات، تحاویل سنی العالم( کتاب النکت)، زائوجات الانتهاءات والممرات، اقتران النحسین فی برج السرطان، السهمین و اعمارالملوک و الدول، فی بیوت العیادات (همگی در زمینه زمان انجام کارها با توجه به شرایط ستارگان)، الموالید الکبیر، الموالید الصغیر، الجمهره، اصل الاصول، احکام الموالید، کتاب الکدخدا و کتاب الهیلاج، القواطع علی الهیلاجات، المزاجات، قرانات الکواکب فی البروج الاثنی عشره، احکام تحویل سنی الموالید (ابومعشر این کتاب را با عنوان «برهان الکفایه» به فارسی ترجمه کرد)، کتاب المیل فی تحاویل سنی الموالید، اختیارات، الاختیارات علی منزل القمر، الاوقات علی اثنی عشریه الکواکب، المسائل.

هرچند که ابومعشر مبتلا به بیماری صرع بود، اما 99 سال زندگی کرد. برخی از مورخان مثل ابوریحان بیرونی نوشته اند که وی تا شوال 279 ه.ق. نیز زنده بود و به این ترتیب این احتمال وجود دارد که وی بیش از یک قرن زیسته باشد.

از مشهورترین شاگردان ابومعشر می توان به ابن بازیار(ابن مازیار)، محمد بن عبدالله سنعان، عبدالله بن مسرور نصرانی و ابوسعید شاذان بن بحر اشاره کرد. همچنین پس از مرگ ابومعشر، بسیاری از آثار وی به زبان لاتین ترجمه شد و کتاب«المدخل الکبیر» تا مدت ها به عنوان یکی از مهم ترین منابع ستاره شناسان شرق و غرب محسوب می شد.