پس از حمله مغولان به ایران، کشور ایران تا مدت ها اثری از ثبات سیاسی در خود ندید و همین امر سبب شد تا در گوشه و کنار کشورمان حکومت های مختلفی به صورت همزمان روی کار آیند. این مساله یک حسن داشت و آن، سفر دانشمندان به مناطقی بود که علم و دانش مورد توجه قرار می گرفت.
به گزارش گروه دانش خبرگزاری دانا (دانا خبر)، ملا علی قوشچی از جمله مردانی بود که برای تحقیق و تفحص مجبور شد در قلمروی سه حکومت فعالیت کند. قوشچی کسی بود که بسیاری از آثار علمی موجود در رصدخانه سمرقند را از نابود شدن نجات داد. در ادامه به معرفی این دانشمند ایرانی می پردازیم.
نام: ملا علی قوشچی
عوامل شهرت: منجم و ریاضی دان ایرانی در قرن نهم هجری
سال های آغازین زندگی
ملاعلی قوشچی در شهر سمرقند به دنیا آمد. پدر او از خدمتگزاران«الغ بیک» پادشاه سلسله تیموریان در ماوراالنهر و فرزند شاهرخ تیموری بود. علی از کودکی مورد توجه الغ بیک قرار گرفت تا جایی که پس از گذشت چند سال، سلطان کوچک ترین نکته محرمانه و سیاسی سرزمین خود را نیز از او پنهان نمی کرد. ملاعلی درجوانی برای کسب علومی چون ریاضی به کرمان رفت و پس از پایان تحصیلات خود به سمرقند بازگشت. او پس از بازگشت، رساله ای با عنوان« حل اشکال قمری» برای الغ بیک نوشت و بیش از پیش تحسین وی را برانگیخت.
معنای لغوی قوشچی
در آن زمان نگه داشتن پرنده مخصوص سلطان در شکار را« قوشچی گری» می نامیدند که از ترکیب کلمه ترکی «قوش»(مرغ) و«چی»( حرف نسبت) تشکیل شده بود و از مناصب مهم درباری بود. الغ بیک مسوولیت نگهداری از مرغان شکاری خود را به ملاعلی سپرد و گاهی باز شکاری را بر دست وی می گذاشت. به این ترتیب، لقب ملاعلی«قوشچی» شد و تا آخر عمر بر روی وی باقی ماند.
رصدخانه سمرقند
قوشچی در سمرقند علومی چون هیات و ریاضیات را از اساتیدی چون «قاضی زاده رومی» آموخت. در آن ایام الغ بیک دانشمندان زمان خود را مامور تشکیل رضدخانه سمرقند کرد و مدیریت رصدخانه را به «غیاث الدین جمشید کاشانی» ریاضیدان مشهور سپرد. کاشانی پس از هفت سال ریاست بر این مجموعه از دنیا رفت و پس از وی و قاضی زاده رومی، نوبت به ملاعلی رسید که مامور انجام رصد در رصدخانه شد. با این حال، این رصدخانه پایان خوشی نداشت زیرا برخی از روحانیون متعصب آن زمان با دانش های پیشرفته و به خصوص پژوهش های ستاره شناسی مخالف بودند و به همین جهت، الغ بیک را محاکمه کرده، به قتل رساندند و آن گاه رصدخانه را با خاک یکسان کردند. پیش از تخریب رصدخانه، ملاعلی شبانه و به صورت پنهانی به آن جا رفت و تمام اسناد مربوط به تحقیقات و یادداشت های مربوط به رصدها را جمع آوری کرده، از سمرقند بیرون برد.
پس از مرگ الغ بیگ، هیچ توجهی از سوی جانشینان وی به دانش و تحقیق نشد و وقت جانشینان به درگیری با یکدیگر بر سر جانشینی الغ بیک گذشت. به همین دلیل ملاعلی دیگر در آن سرزمین نماند و راهی دیار غربت شد.
دانشمندی در دربار آق قویونلوها و عثمانیان
او برای انجام فریضه حج به سمت غرب رفت و پس از مدتی ساکن تبریز شد؛ جایی که «اوزون حسن» پادشاه سلسله «آق قویونلو» بر آن حکمرانی می کرد. او به قوشچی احترام فراوان گذاشت و بالاترین مناصب حکومتی را به این دانشمند داد تا جایی که وی را برای بستن پیمان صلح با «سلطان محمد» پادشاه حکومت عثمانیان به قسطنطنیه (استانبول امروزی) فرستاد. سلطان محمد نیز منزلتی فراوان برای ملاعلی قایل شد و با اصرار فراوان وی را راضی کرد که در آن سرزمین مانده و در مدرسه «ایاصوفیه» به تدریس بپردازد. ملاعلی نیز «رساله محمدیه» را به نام سلطان عثمانی نگاشت. با گذشت زمان، اعتبار وی نزد سلطان تا حدی بالا رفت که سلطان محمد برای قوشچی حقوق دویست درهم در ماه تعیین کرد و به فرزندان و بستگان وی نیز پست و مقام داد.
مرگ
قوشچی در سال 879 ه.ق. در قسطنطیه از دنیا رفت و او را در کنار قبر ابوایوب انصاری به خاک سپردند.
یادگارها
«عبدالقادر بن حسن رویانی لاهیجی» یکی از ریاضیدانان سده نهم، شاگرد قوشچی بود که در دوره سلطان حسین تیموری از مشاهیر روزگار بود و کتابی باعنوان «زیج ملحض میرزایی» به نام سلطان علی میرزا (نواده سلطان ابوسعید تیموری) نگاشت. همچنین قوشچی یکی از نخستین معلمان نجوم و ریاضیات در سرزمین عثمانی بود و برای گسترش دانش در آن سرزمین کوشش فراوان کرد. وی به ریاضیدانان این کشور کسرهای اعشاری را که برای نخستین بار توسط جمشید کاشانی نوشته شده بود، معرفی کرد.
آثار
رساله محمدیه: این کتاب در دوران صلح بین اوزون حسن و سلطان محمد نوشته شد. این کتاب شامل هشت مقاله است: حساب منجمان، حساب اهل هنر، اتخراج مجهولات، جبر و مقابله، مساحت خطوط و سطوح مستوی، مساحت خطوط مستدیر، مساحت اجسام
میزان الحساب( زبده الحساب): این کتاب به زبان فارسی و در سه مقاله نوشته شده است: حساب هندسی در یک مقدمه و دو باب، حساب تنجیم در یک مقدمه و شش باب، مساحت در یک مقدمه و سه باب
رساله ای در حساب: رساله ای به زبان فارسی و دارای سه مقاله. پس از اتمام رساله حساب، قسمتی از نامه ملاعلی به یکی از دوستانش نیز در ادامه رساله دیده شده است؛ همچنین اشعاری به زبان فارسی.
کتاب هیات: به زبان فارسی در مورد علم هیات نوشته شده است و مصلح الدین لاری انصاری شرحی بر آن نگاشته است.
رساله فتحیه در علم هیات: به زبان فارسی در مورد علم هیات شامل یک مقدمه و دو مقاله.
محبوب الحمایل: شامل بیست متن که هر متن به یک علم اختصاص داشت و در سفر و حضر همراه قوشچی بوده، داشتن آن را به شاگردان خود نیز توصیه می کرد.
حاشیه براوایل شرح کشف تفتازانی، العنقود الزواهر فی نظم الجواهر در علم صرف، الفوائد فی الاغلاط، شرح زیج الغ بیگ، اجزاء القضیه، شرح تجدید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی
