یادداشت؛
ناصرالدین علیزاده - دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه آنکارا
اختصاصی گروه راهبرد خبرگزاری دانا: دستگیری تاجران و آقازاده‌ها در ترکیه چندروزی است درصدر اخبار این کشور و بسیاری از کشورهای جهان قرار دارد. این رویداد بهانه ای شده است تا خبرنگاران و مردم عادی به حریم خصوصی قدرت و قدرتمندان سرک بکشند. برخی سعی در کشف و حتی بازسازی گروه بندی های درون دولت و نظامیان در ترکیه دارند و بروکرات ها، تاجران و نظامیان را به طرفداران اردوغان و گولنیست ها (طرفداران و مریدان گولن روحانی ای که در تبعید خودخاسته در پنسیلوانیای امریکا زندگی می کند) تقسیم می کنند و برخی دیگر به سن و سال و دستگاه پول شمار کشف شده از خانه فرزندان وزرای اردوغان متمرکز شده اند. خبرنگاران با آگاهی از سوگیری توده ی مردم به طبقه مرفه و سرمایه دار مدام در حال انتشار اخبار تابلو و اسب چند میلیون دلاری، شمش های طلای کشف شده در چمدان ها، جت شخصی و یا ویلاها و قایق های تفریحی رضا ضراب تاجر ایرانی الاصل هستند و در این میان طبیعی است که مردم نیز در حال مقایسه درآمد ماهیانه ی خود با هدیه های وی به همسرش و بروکرات های دولت اردوغان باشند که بندرت از چند صد هزار دلار کمتر بوده است. در حالی که اکثریت مردم آرزوی تحصیل ثروت و رفاه دارند و به خاطر محرومیت از آن گاها دچار مشکلات فراوان می شوند دیدگاهی نه چندان دوستانه نسبت به ثروتمندان نیز بروز می دهند. این حالت روانی یعنی آرزوی همراه با نفرت توانسته است زمینه ای برای انتشار اخبار و شایعات بیشتر قرار گیرد. اخبار در مئدیای ایران اما جنبه های دیگری از مسئله را نیز پوشش می دهد. تقریبا در همه اخبار منتشر شده در ایران رضا ضراب در مرکز اخبار قرار دارد و از وی به عنوان همسر ایرانی «خواننده معروف ترک» و حتی «رقاصه ی معروف» یاد می گردد که از وی «ده سال بزرگتر» است. همچنین بسیاری از خبرگزاری ها به رابطه ی وی با بابک زنجانی مولتی میلیاردر ایرانی و مشارکت وی در دور زدن تحریم ها و انتقال پول و طلا «از» یا «به» ایران پرداخته اند. طبیعتا این نکات نیز منعکس کننده ویژگی های روانی و فرهنگی مردم و اصحاب قلم در ایران است. علیرغم تولید اخبار صحیح و یا اغراق آمیز متناسب با بازار و مشتری ارائه یک تصویر و روایت منسجم و یکپارچه از کل قضیه همچنان غیرممکن و آمیخته با تضاد و ابهام است. بنابراین تنها می توان در مورد قطعه هایی مجزا از این رویداد توضیح و تفسیر ارائه کرد و یا سناریوهای محتمل را لیست نمود.
اندیشه و منش فتح الله گولن: از آموزه های اخلاقی تا مشارکت اجتماعی
آنچه مسلم است اختلاف شدیدی بین دو گروه محافظه کار اسلام گرا یعنی طرفداران حزب حاکم عدالت و توسعه و جریان «خدمات گولن» که در ترکیه به جماعت مشهورند اتفاق افتاده است. حملات گستردهی رسانه های مرتبط با گولن همچون روزنامه زمان به دولت و متهم نمودن آن به شرکت در فساد اقتصادی در چند روز اخیر تاییدی بر این مدعاست. برخی افشای جزئیات این پرونده و دستگیری افراد مرتبط با دولت را منتسب به نیروهای پلیس و قضایی طرفدار گولن می دانند که نفوذ گسترده ای در این نهادها دارند. گولن روحانی ای است که تمرکز فعالیت هایش را آموزش مسلمانان قرار داده است. وی سعی دارد با ارائه تفسیری تساهل گرایانه و مشارکت جویانه از آموزه ها و اخلاقیات اسلامی مسلمانان را به آموزش همه علوم اعم از علوم دینی و سکولار، مشارکت در امور اجتماعی و خیریه و گفتگو و ارتباط با ادیان دیگر تشویق نماید. گولن به مانند سلفی ها و دیگر جریان های اسلام گرای منطقه تنها طرفدار اجرای بی واسطه قوانین اسلامی و رد مدرنیته نیست بلکه وی معتقد است که خداوند در قوانین طبیعت و فیزیک ظهور می نماید. این دیدگاه وی به جامعه ی سنتی و محافظه کار آناتولی کمک کرده است تا به رغم رد گرایشات غیردینی مدرنیته با مظاهر علمی و فکری آن رابطه برقرار نمایند و امر آموزش همانند عبادت جزو الویت های آنان قرار گرفته به اعماق جامعه سنتی ترکیه و روستاهای دورافتاده این کشور نفوذ نماید. جماعتچی ها یعنی طرفداران جریان خدمات گولن با حمایت مالی و معنوی از دانشجویان خود از طریق ارائه بورس تحصیلی، اسکان رایگان، حمایت در اشتغال و پیمودن نردبان ترقی انسجام گسترده و سرمایه اجتماعی عظیمی را ایجاد نموده اند. همه ی دانش آموزان، دانشجویان و پیروان جماعت گولن در جلسات تفسیر قرآن و موعظه شرکت می کنند و از این طریق رهنمودهای مشارکت جویانه و روادارانه ی گولن را درونی می نمایند.
وسوسه های اقتصادی جماعت برای حضور در قدرت
مریدان گولن در طی چهار دهه ی اخیر به مرور نبض اقتصادی، بروکراسی و امور خیریه را در ترکیه در اختیار گرفتند. اردوغان و بسیاری از دولتمردان، تکنوکرات ها و سرمایه داران ترکیه ی امروز در مدارس امام خطیب وی آموزش دیده اند و یا پیرو وی محسوب می گردند. گولن و طرفدارانش به طور سنتی آشکارا در سیاست دخالت نمی کنند و جریانی اجتماعی و خیریه با تمرکز بر جامعه ی مدنی محسوب می گردند اما رویداد اخیر نشان می دهد که در صورت لزوم این جریان قابلیت تاثیر بر تحولات سیاسی را نیز دارد. با توجه به اینکه شاخه ی اقتصادی این جریان و سرمایه داران متعلق به جماعت گولن به مرور ناگزیر از تجارت با دولت، بهره مندی از پروژه های توسعه و ساخت و ساز گسترده دولتی و حتی بهره گیری از رانت های دولتی و معافیت های تجاری هستند به مرور به نهادهای قدرت نیز چشم دوختند. میل به تحصیل ثروت، دین متساهل و اعتقادات ملی گرایانه ی این جریان موجب شده است به نوعی به کالونیزم و پروتستانیزم اسلامی تشبیه گردد و سوگیری های سیاسی گاه و بیگاه این جریان موجب شده است عده ای دیگر این جریان را به نوعی از کودتای مذهبی خزنده تشبیه نمایند.
ترکیه میراث دار امپراطوری ها و یک سده دموکراسی
علیرغم همه ی موارد ذکرشده نباید در مورد جریان گولن اغراق صورت پذیرد زیرا جامعه ترکیه با تداوم هزاران ساله، دولتمداری 700 ساله عثمانی و تجربه ی دمکراسی صد ساله جامعه ای بسیار متکثر و دارای جامعه مدنی شکل گرفته است. صدها کانال تلویزیونی، خبرگزای و نشریه متعلق به گروه ها و جریان ها مختلف، دمکراسی پارلمانی، NGO ها، احزاب و جریان های مختلف و دانشگاه های و مراکز آموزشی همراه با درهای باز به جامعه ی جهانی از ترکیه تصویری رنگارنگ و نه به یک رنگ خاص ارائه می دهد و جریان گولن نیز نهایتا یکی از رنگ های برجسته ی این تابلو است و نه تمام آن.
پیش بینی واکنش رای دهندگان به اتفاقات ماه های اخیر در ترکیه
رویدادهای بهار و تابستان 2013 در پارک گزی، سیاست های نه چندان موفق خارجی دولت اردوغان در قبال تحولات کشورهای عربی، اختلاف با اکثر کشورهای همسایه، نارضایتی علوی ها از گرایشات مذهبی اردوغان و برخی از نزدیکان وی و البته افشای فساد گسترده دولتی در روزهای اخیر که در تاریخ ترکیه بی سابقه ارزیابی شده است پتانسیل آن را دارد که جایگاه حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان را که حدود 50 درصد کرسی های مجلس را در اختیار دارد در میان رای دهندگان تضعیف نماید. اما سوال اینجاست که آیا این موارد می تواند این حزب را در انتخابات بهار 2014 با شکست جدی روبرو نماید؟ جواب این سوال تنها در طرف حزب حاکم نیست بلکه به قدرت و نفوذ احزاب مخالف و جایگزین احتمالی نیز بستگی دارد. حزب سکولار جمهوری خواه خلق به عنوان مهمترین حزب مخالف دولت در مجلس با نزدیک به 30 درصد کرسی ها به احتمال زیاد خواهد توانست بخشی از ریزش آراء حزب حاکم را به خود اختصاص دهد اما به نظر نمی رسد این درصد چندان قابل توجه باشد. حزب جمهوری خواه خلق که خود را میراث دار کمالیزم می داند و توسط آتاتورک ایجاد گردیده می تواند از بازگشت قدرتمندتر آتاتورک به صحنه سیاست بهره برداری نماید. پس از اعتراضات پارک گزی که ریشه در مخالفت با اسلامیزه کردن جامعه و حکومت ترکیه داشت بار دیگر افکار آتاتورک در صفوف معترضان رخنمود. این نکته نباید مورد غفلت قرار گیرد که آتاتورک همچنان نفوذ معنوی زیادی در جامعه ترکیه دارد و حتی قشر مذهبی و سنتی نیز وی را به خاطر جنگ های استقلال و فرماندهی نیروهای ترکیه در مقابل انگلیس، فرانسه و دیگر کشورهای استعماری مورد ستایش قرار می دهند و شخص اردوغان به دلخواه و یا مصلحت وی را غازی (غزوه به جنگ های پیامبر و مسلمین با کفار اتلاق می شد و غازی لقب پیامبر و فرماندهان مسلمین بوده است) خطاب می نماید. از سوی دیگر حزب جمهوری خواه خلق که به طور سنتی در میان علویان ترکیه نفوذ دارد می تواند از سیاست های دولت ترکیه در قبال علویان ترکیه و سوریه استفاده نماید. حزب ملی گرا ترکیه نیز که نزدیک به 15 درصد کرسی های مجلس را در اختیار دارد به گرایشات شدید مذهبی و ترک گرایانه به عنوان دومین حزب قدرتمند مخالف می تواند آرای مذهبیون ناراضی را به خود اختصاص دهد اما این حزب نیز به نظر نمی آید مشکل جدی برای حزب اردوغان ایجاد نماید. در مناطق کردنشین حزب حاکم اصلی ترین رقیب حزب سکولار و ناسیونالیست کرد صلح و دمکراسی محسوب می گردد که گرایشات چپ نیز دارد. این حزب 7 درصد کرسی های مجلس را در اختیار دارد و در مناطق جنوب شرق ترکیه با قشر مذهبی کرد که طرفدار اردوغان است رقابت پایاپایی انجام می دهد. این حزب نیز می تواند به ریزش آرای اکراد مذهبی امیدوار باشد اما اقدامات اردوغان در ماه های اخیر در اعطای آزادی های فرهنگی و زبانی و سرمایه گذاری های اقتصادی گسترده در این مناطق نمی تواند حزب حاکم را چندان نگران این مسئله نماید. در کل تاکنون آلترنانتیو جدی در مقابل حزب اردوغان ظهور نکرده است و گولنیست ها نیز با توجه به زمان اندک باقی مانده نمی توانند سازماندهی گسترده ای در مقابل وی تشکیل دهند. از اینرو در صورت استمرار روند کنونی علیرغم کاهش قابل پیش بینی در آرای حزب حاکم نشانه های جدی مبنی بر شکست سنگین این حزب در انتخابات آینده وجود ندارد و این حزب همچنان مدعی جدی این انتخابات محسوب می گردد مگر اینکه ماه های آینده آبستن اتفاقات دیگری باشد.
طلوع دمکراسی متکثر ترکیه و افول مدل اسلام اردوغان
مورد دیگری که صاحبنظران بدان پرداخته اند خدشه دار شدن وجه ی ترکیه در بین کشورهای منطقه و بطور کلی کاهش محبوبیت و نفوذ مدل ترکیه در پی مسائل روزها و ماه های اخیر از یک سو و تغییر روند جریانات سیاسی در کشورهای عربی و مشکلات اخوان المسلمین در این کشورها از سوی دیگر است. اسلام میانه رو و معتدل ترکیه با گرایشات لیبرال و دمکراسی خواهانه در پی رویدادهای پارک گزی و استفاده گسترده از نیروهای پلیس چهره ای خشن و تمامیت خواه از خود بروز داد. اردوغان در آن جریان از نیروهای پلیس و سیستم قضایی حمایت نمود اما در پرونده رشوه و فساد روزهای اخیر ناگزیر شد همان فرماندهان و قضات شهر استانبول و آنکارا را به دسیسه چینی متهم نموده و اخراج نماید. طبیعتا این مسئله تاثیر منفی در اعتماد عمومی به گرایشات دمکراسی خوانه این حزب خواهد داشت اما نباید غافل بود که اخبار و تصاویر مخابره شده در رسانه ها و شبکه های اجتماعی تصویری دیگر از ترکیه را نیز همزمان به نمایش گذاشت. تصویری از یک جامعه مدنی قدرتمند و متکثر با رسانه ها و احزاب مخالف که توان به چالش کشیدن قدرت حاکم را دارند. همچنین دستگیری نزدیکان حزب حاکم نشان داد که حکومت در قوه قضایی و همچنین نیروهای امنیتی و نظامی نیز نفوذ کامل را ندارد. این یعنی هر چهار رکن مهم دمکراسی یعنی پارلمان، قوه قضاییه، دولت و رسانه ها تکثر قابل توجهی دارند. بنابراین هرچند مدل اسلام معتدل حزب حاکم با خطر اوفول روبرو شده است مدل جامعه سکولار و متکثر ترکیه در بین افکار عمومی منطقه و جهان در حال طلوع است.
اطلاعات متناقض و حلقه های نامکشوف فساد
این جریان حلقه های نامکشوف و مسائل متناقضی نیز دارد که در قیل و قال شمارش ثروت رضا ضراب و پایگاه رای حزب حاکم گم شده است. رضا ضراب پنج روز بعد از بازداشت خود ابراز کرده است که سردبیر اقتصادی روزنامه یئنی شفق وابسته به حزب حاکم عدالت و توسعه یک ماه قبل با وی تماس گرفته و عنوان کرده است که از پولشویی و انتقال 78 میلیون یورو ارز و طلا به ایران مطلع می باشد. بنا به ادعای آقای ضراب وی برای عدم انتشار این اطلاعات یک میلیون لیر (پانصد هزار دلار) حق السکوت طلب کرده اما ضراب حاضر به پرداخت آن نشده است و مراتب را همراه با صدای ضبط شده ی فرد مذکور به مسئولین مربوطه و از جمله شخص وزیر کشور، معمر گؤلر، خبر داده است که اتفاقا پسر گولر متهم به دریافت رشوه از رضا ضراب برای انتقال ارز و طلا به ایران است. حال این سوال پیش می آید که چرا روزنامه حزب حاکم که خود در مضان اتهام است اقدام به این کار کرده باشد؟ اگر این مسئله از طرف روزنامه ای همچون زمان که طرفدار گولن بود اتفاق افتاده بود قابل توجیه بود اما اینگونه نیست. هرچند روزنامه یئنی شفق این مسئله را انکار کرده است اما ادعای ضراب مبنی بر در دست داشتن مدارک و صدای ضبط شده ی فرد مذکور همچنان قضیه را مبهم نگه داشته است. مورد مبهم دیگر اینست که اگر فرماندهان پلیس استانبول طرفدار گولن بوده اند چرا در مقابله با اعتراضات پارک گزی که گولن با برخورد خشن با آن مخالف بود اینچنین با اردوغان همراه شدند؟
آیا این یک شبه کودتای پست مدرن است؟
تاریخ معاصر ترکیه مملو از کودتا و شبه کودتا بوده است. آنچه مسلم است جامعه امروز ترکیه امکان کودتا را به هیچ کسی نمی دهد. اما آیا امکان نوعی شبه کودتا مدرن (و حتی پست مدرن) همچنان منتفی است. ترکیه میراث دار عظمت و البته مشکلات طولانی ترین امپراطوری تاریخ یعنی عثمانی است که نزدیک به هفت سده بر سه قاره حکومت نمود. امپراطوری که تا وین پایتخت اتریش امروز پیش روی کرد، حکومتی مقتدر بر فلسطین، پرتنش ترین نقطه خاورمیانه بنیان نهاد و از مرگ آن دهها کشور زاده شدند. ترکیه بر استانبول یعنی پایتخت سیاسی و مذهبی روم شرقی حکومت می کند و این چیزی نیست که آتش نفرت آن هم اکنون نیز خاموش شده باشد. عثمانی در طی حکومت خود با رویای تصرف دومین پایتخت مذهبی و سیاسی مسیحیت یعنی روم زندگی کرد و سده ها ترس و هراس بر دل اروپا انداخت. ارمنیان با ادعای نسل کشی یکی از مشخص ترین دشمنانی هستند که ترکیه از عثمانی به ارث برده است. همچنین اردوغان با حمله به اقدامات حکومت اسرائیل در فلسطین و غزه که با حادثه ناوچه ی ماوی مرمره دنبال گردید جبهه ی جدیدی بنام لابی یهود را نیز با لابی ارمنی همراه نمود. کشورهای اروپایی مشخصا با جریان تروریسم در ترکیه همراهی می کنند و بسیاری از مسئولین حزب پ.ک.ک در کشورهای اروپای غربی زندگی می کنند و اقدام به سازماندهی, تامین مالی و لجستیکی عملیات های داخل ترکیه می کنند. در 14 می 2013 تعداد 47 تن از نمایندگان کنگره امریکا با انتقاد از روابط مالی خالق بانک ترکیه با ایران از ترکیه خواستند که تحریم های ایران را جدی بگیرد. این روند و اعتراض کشور امریکا به ترکیه همچنان ادامه داشته است به گونه ای که اردوغان 6 روز بعد از طرح فساد مالی نزدیکان حکومت خود سفرای کشورهای خارجی و در راس آن امریکا را تهدید به اخراج نمود. بدین ترتیب نمی توان گزینه کمک های اطلاعاتی و امنیتی خارجی در این مسئله را منتفی دانست. بویژه اینکه این جریان ها بطور کامل مسئله را پوشش خبری می دهند. آیا این می تواند آغازگر حوادثی شود که استقرار و امنیت سیاسی و اجتماعی ترکیه را به سالهای قبل از حکومت عدالت و توسعه برگرداند و اقتصاد ترکیه را به رکود بکشاند؟ مسئله ای که بی شک بسیاری آرزوی آن را دارند و مترصد آن نشسته اند.
