چشم زخم؛ واقعیت یا راه فرار؟

به گزارش گروه سبک زندگی خبرگزاری دانا (داناخبر) و به نقل از جام جم، ارتباط شورچشمی با مسایل روانشناختی و تربیتی با دکتر محسن ایمانی نایینی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس مطرح شد.

این روان‌شناس به عواملی چون تنبلی، حسادت، بخل و... برای ایجاد روحیه بدبینانه در افراد اشاره کرد و راه رهایی از این مشکلات را در بخشش و کوشش دانست.

ماجرای چشم زخم در اسلام چیست و تا چه حد مصادیق واقعیت این مساله را می‌توان در نظر گرفت؟

در اسلام اثر داشتن چشم دیگران تایید شده است و گواه ما برای این صحبت، آیه «و ان یکاد» است ولی ما باید بدانیم افراد سالم و خوب نگاه بد ندارند و نگاه خوب در زندگی دیگر افراد هیچ گاه اثر منفی ندارد.

نگاه بد از وجود فرد شرور برمی‌خیزد. وقتی در قرآن می‌گوید: من شر «حاسد اذا حسد»، یعنی فرد حسود با چشمش چیزهایی را می‌بیند که احساس می‌کند نسبت به آدم برتر باید اقداماتی انجام دهد. از همین جاست که دچار چنین شرارت‌هایی می‌شود.

افرادی که دید خوبی نسبت به دیگران دارند، هنگامی که دارایی یا شادابی انسان‌های دیگر را می‌بینند، راضی هستند و با خود می‌گویند: چه خوب که اوضاع دیگری رو به راه است و ما برای یک نفر کمتر غم می‌خوریم. اصلا اینجا چشم زدن وجود ندارد. البته باور به چشم زخم در بین مردم نیز رواج دارد.

کسی را می‌شناختم که منزلش در محله گرانقیمتی بود. ظاهر خانه او سطح پایین و داخل خانه کاملا برعکس بود. آن فرد می‌گفت: مادربزرگم همیشه سفارش می‌کرد که دارایی و زیبایی خانه‌‌تان را در بیرون نشان ندهید تا به چشم مردم بیاید. به لحاظ دینی نیز همین مردم معتقدند که نصب آیه «و ان یکاد» آنها را از چشم زخم مصون نگاه می‌دارد.

آیا واقعا در چشم چنین افرادی انرژی خاصی نهفته است یا این که چشم زخم مربوط به نگاه و باور ماست؟

چون جامعه ما اسلامی است، به هر حال مردم چشم زخم را باور دارند، پس خواه ناخواه این باور در مردم تقویت می‌شود. از طرف دیگر، بعضی در این زمینه تجربه‌های شخصی دارند. مثلا فردی می‌گوید: هر وقت فلانی از وسایل یا موقعیت یا دارایی من تعریف کرد، همواره برای آن اتفاق بدی افتاده است. بنابراین فرد باور می‌کند نگاه آن شخص آثار بدی دارد و این اتفاق‌ها دست به دست بین مردم می‌چرخد و به این باور قطعیت می‌بخشد.

در روان‌شناسی انتظار داریم چه گروه از افراد دچار شورچشمی شوند؟

به لحاظ روان‌شناسی افرادی که خوشبین نیستند و احساس حقارت دارند، دیدن بزرگی و قدرت و ثروت و خوشی دیگران برایشان سخت تمام می‌شود. لذا بدبینانه به افراد دیگر نگاه می‌کنند. این افراد کاستی‌هایی دارند که خوشبختی دیگران برایشان گران تمام می‌شود.

حسادت یکی دیگر از ریشه‌های ایجاد شورچشمی در افراد است. چنین افرادی خودشان نیز همواره در رنج و عذاب هستند. در روایت آمده است که «الحسد یاکل الجسد». یعنی حسد بدن را می‌خورد. حسادت می‌تواند افراد سرحال و شاداب را ضعیف کند. در روان‌شناسی نوعی حسادت مرضی وجود دارد که افراد مبتلا به آن می‌توانند دارای چشم بد شوند.

تنبلی و بی‌حالی و کار نکردن، عامل دیگری است که افراد را از رسیدن به اهداف و موقعیت‌های خوب باز می‌دارد و عجیب این که ناکامی حاصل عدم تلاش فرد بوده ولی او با چشم بد به دارایی‌های دیگران نگاه می‌کند.

فعالیت داشتن و کار کردن، در دین نیز تایید شده است. در روایات نقل شده اگر تعریف کسی را نزد پیامبر می‌کردند، پیامبر می‌پرسیدند: شغل آن شخص چیست؟ اگر جواب می‌دادند که بیکار است، پیامبر می‌گفتند: این شخص از چشمم افتاد (سَقَط مِن عَینی). چنین افرادی که هیچ درآمدی هم ندارند، امکانات دیگران بیشتر به چشمشان می‌آید. بنابراین، بخل داشتن هم عامل دیگر چنین بدبینی‌هایی می‌شود.

در حکایت‌ها آمده که کسی می‌گفت: من بخیل هستم و نمی‌توانم به دیگران ببخشم. طرف مقابلش در جواب گفت: خوش به حالت. من آنقدر بخیل هستم که حتی بخشش دیگران را هم نمی‌توانم ببینم.

گاهی اوقات افسردگی باعث مجموع این مشکلات می‌شود، زیرا فرد نه کار می‌کند نه قدرت بخشش دارد. البته منظور این نیست که هر کس افسرده است، دچار شورچشمی می‌شود. ولی افسردگی هم می‌تواند عاملی برای این مساله باشد.

دکتر محسن ایمانی نایینی - روانشناس

راهکار رهایی از چنین بیماری‌های درونی و به تبع آن شورچشمی چیست؟

ما باید یاد بگیریم به دارایی دیگران نگاه خوبی داشته باشیم. نقل شده است حضرت رسول با چشم‌های مهربان به دیگران نگاه می‌کردند و باید یاد بگیریم دست بخشنده داشته باشیم. شیطان مانع بخشش در ما می‌شود زیرا به ما وعده فقر می‌دهد. شیطان فریب می‌دهد که اگر از مالت ببخشی، فقیر خواهی شد و همین باعث می‌شود مال شخص زیاد نشود و اتفاقا اموال زیاد بخشندگان در نظرش بیشتر به چشم آید. سعدی می‌گوید:

نکوکاری از مردم نیک‌رای / یکی را به ده می‌نویسد خدای

بعضی‌ها می‌گویند: ما مال زیادی نداریم ولی چشم طمع به اموال مردم دیگر هم نداریم. راستش این است که بخشندگی ثروت نمی‌خواهد، بخشندگی روحیه بخشش می‌خواهد، شخصیت دست و دل باز می‌خواهد. ما باید این حس حقارت را برطرف کنیم. در کتب اخلاقی نیز آمده است، اگر حس حسادت نسبت به کسی دارید، به او مهربانی کنید. از طرف دیگر، کار کردن برای افراد عزت نفس به ارمغان می‌آورد. در مجموع داشتن روحیه متعادل ما را از چنین خطری دور می‌کند.

آیا بخشش واقعا تاثیرگذار است یا بیشتر یک تلقین است؟

تاثیرگذاری بخشش حقیقی است. زیرا همان طور که ما با بخشش پاک می‌شویم، نگاهمان نیز با بخشش پاک می‌شود. فرد بخشنده بیشتر می‌بخشد تا دیگران هم بیشتر داشته باشند. از همین طریق حریص بودن را نیز از خود دور می‌کند.