موسس رصدخانه مراغه که بود؟ / کشف مختصات قاره آمریکا توسط خواجه نصیرالدین توسی، دو قرن پیش از کریستف کلمب

زندگی نامه

خواجه نصرالدین توسی، در پنجم ۵ اسفند ۵۷۹ مطابق با  ۱۱ جمادی‌الاولی ۵۹۷ در شهر توس استان خراسان متولد شد. روزهای کودکی و نوجوانی او  در این شهر سپری شد. وی در این روزها پس از خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قواعد زبان عربی و فارسی، معانی و بیان و حدیث را نزد پدر خویش آموخت. پس از آن به توصیه پدر، نزد دایی‌اش «نورالدین علی بن محمد شیعی» که از دانشمندان نامور در ریاضیات، حکمت و منطق بود، به فراگیری آن علوم پرداخت. سپس با راهنمایی پدر در محضر «کمال الدین محمد حاسب» که از دانشوران نامی در ریاضیات بود، به تحصیل پرداخت اما هنوز چند ماهی نگذشته بود که استاد آهنگ سفر کرد و آورده‌اند که وی به پدر او چنین گفت: «من آنچه می‌دانستم به او (خواجه نصیر) آموختم و اکنون سوال هایی می‌کند که گاه پاسخش را نمی‌دانم!». پس از چندی دایی پدرش «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» که تبحر ویژه ای در علوم رجال، درایه و حدیث داشت، به توس آمد و خواجه در نزد او به کسب دانش پرداخت. گرچه او موفق به فراگیری مطالب جدیدی از استاد نشد، اما هوش و استعداد وافرش شگفتی و تعجب استاد را برانگیخت به گونه ای که به او توصیه کرد تا به منظور استفاده‌های علمی بیشتر به نیشابور مهاجرت کند. او در شهر توس و به دست استادش «نصیر الدین عبدالله بن حمزه» لباس عالمان دین را بر تن کرد و از آن پس به لقب «نصیرالدین» از سوی استاد مفتخر شد.

استادان

پس از اقامت در نیشابور، نصیرالدین به مدرسه سراجیه رفت و مدت یک سال نزد سراج الدین قمری که از استادان بزرگ درس خارج فقه و اصول در آن مدرسه بود، به تحصیل پرداخت. سپس در محضر استاد فریدالدین داماد نیشابوری - از شاگردان امام فخر رازی - کتاب «اشارات ابن سینا» را فرا گرفت. پس از مباحثات علمی متعدد با فرید الدین، علاقه و استعداد فوق العاده اش نسبت به دانش اندوزی بر فرالدین آشکار شد و او را به یکی دیگر از شاگردان فخر رازی معرفی کرد و بدین ترتیب نصیرالدین توسی توانست کتاب «قانون ابن سینا» را نزد «قطب الدین مصری شافعی» به خوبی بیاموزد. وی علاوه بر کتاب های فوق از محضر عارف معروف آن دیار «عطار نیشابوری» (متوفی ۶۲۷) نیز بهره‌مند شد. خواجه پس از تحصیل در نزد دانشمندان نیشابور به ری شتافت و با دانشور بزرگی به نام «برهان الدین محمد بن محمد بن علی الحمدانی قزوینی» آشنا شد. او سپس قصد سفر به اصفهان کرد امّا در بین راه، پس از آشنایی با «میثم بن علی میثم بحرانی» به دعوت او و به منظور استفاده از درس «خواجه ابوالسعادات اسعد بن عبدالقادر بن اسعد اصفهانی» به شهر قم شتافت. توسی پس از قم به اصفهان و از آنجا به عراق رفت. او علم «فقه» را از محضر «معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی» (از شاگردان ابن ادریس حلی و ابن زهره حلبی) فرا گرفت. و در سال ۶۱۹ ق. از استاد خود اجازه نقل روایت دریافت کرد. آن گونه که نوشته‌اند خواجه مدت زمانی از «علامه حلی» فقه و علامه نیز در مقابل، درس حکمت نزد خواجه آموخته‌ است. «کمال الدین موصلی» ساکن شهر موصل (عراق) از دیگر دانشمندانی بود که علم نجوم و ریاضی به خواجه آموخت.
 
آثار

خواجه نصیرالدین توسی  در بیشتر زمینه‌های دانش و فلسفه، تالیفات و رسالاتی از خود به یادگار گذاشته که بیشتر به زبان عربی هستند، اما ۲۵ درصد نوشته‌های وی به زبان پارسی بوده‌اند. از معروفترین آثار او به پارسی، «اساس الاقتباس» و «اخلاق ناصری» را می‌توان یاد کرد. وی در اخلاق ناصری، رستگاری راستین انسان‌ها را در «سعادت نفسانی»، «سعادت بدنی» و «سعادت مدنی» می‌داند و این نکته نشان می‌دهد که خواجه در مسایل مربوط به بهداشت جسمانی و روانی هم کارشناس بوده‌است.

خواجه نصیر حدود یکصد و نود کتاب و رساله علمی در موضوعات متفاوت نوشته است که برخی از آنها به این شرح هستند: تجریدالاعتقاد، شرح اشارت بو علی سینا، قواعد العقاید، اخلاق ناصری یا اخلاق توسی، آغاز و انجام، تحریر مجسطی، تحریر اقلیدس، تجریدالمنطق، اساس الاقتباس، زیج ایلخانی، آداب البحث، آداب المتعلمین، روضةالقلوب، اثبات بقا نفس، تجرید الهندسه، اثبات جوهر، جامع الحساب، اثبات عقل، جام گیتی نما، اثبات واجب الوجود، الجبر و الاختیار، استخراج تقویم، خلافت نامه، اختیارات نجوم، رساله در کلیات طب، ایام و لیالی، علم المثلث، الاعتقادات، شرح اصول کافی، کتاب الکل، صور الکواکب، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار.

فعالیت‌های علمی

از جمله مهمترین و مشهورترین فعالیت های علمی خواجه نصیرالدین توسی می توان به این موارد اشاره کرد:

جغرافیا: مجله شوروی امروز از انتشارات متکی به تحقیقات دانشمندان روسیه در مقاله پیشروتر از کلمبوس، ضمن مطالعه جداول نجومی خواجه نصیرالدین توسی، اعلام کرد که وی مختصات قاره آمریکا را دو سده پیش از کشف این قاره توسط کریستف کلمب مشخص کرده است.

مثلثات: در کتاب شکل القطاع، مثلثات را برای اولین بار به عنوان دانشی مستقل معرفی کرد و آن را در پیش‌گفتار علم نجوم معرفی نمود و قوانین اساسی برای حل مثلثات مسطح و کروی مطرح کرد.

فیزیک: در کتاب تجریک‌الکلام درباره نور و با تکیه بر نظریه ذره، مطالبی را عنوان می‌کند که فوق‌العاده اهمیت دارد.

وی در نحوه استفاده از ساعت آفتابی ابتکار جدیدی برای رصد کردن به خرج داده‌ است که این ابتکار در علم ستاره‌شناسی ارزشمند است.

نجوم: خواجه نصیرالدین توسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده‌است. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان - از جمله در چین- برخوردار بوده‌است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ توسی) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی‌ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.

خدمات علمی و فرهنگی

1. جلوگیری از به آتش کشیدن کتابخانه بزرگ حسن صباح در قلعه الموت به دست مغولان.

2. نجات جان دانشمندان و علمایی همچون ابن ابی الحدید (شارح نهج البلاغه) و برادرش موفق الدوله و عطاملک جوینی و ابن فوطی که بی‌رحمانه مورد غضب و خشم مغولان قرار گرفته بودند.

3. جذب و حل شدن قوم مغول در فرهنگ و تمدن اسلامی به دست خواجه، به گونه‌ای که موجب شد مغولان به اسلام روی آورند و از سال ۶۹۴ ق اسلام دین رسمی ایران قرار بگیرد.

4. جلوگیری از تهاجم آنان به کشورهای مسلمان.

5. تاسیس رصدخانه مراغه در سال ۶۵۶ ق با همکاری جمعی از دانشمندان.

روز مهندس

در ایران روز ۵ اسفند مصادف با سالروز تولد خواجه نصرالدین توسی به نام  «روز مهندس» نامگذاری شده‌است.

وفات