به گزارش گروه سبک زندگی خبرگزاری دانا، مدتی است که موضوع مجازات های جایگزین زندان به یکی از مسایل حقوقی و اجتماعی مهم تبدیل شده است و در این ارتباط کارشناسان و صاحبنظران مختلفی به طرح دیدگاه های خود پرداخته اند. هر چند در نگاه نخست زندان دارای کارکردی تنبیهی برای فرد مجرم است ولی این محیط همیشه نمی تواند فرد را از آسیب های پیش بینی نشده در امان نگه دارد؛ زیرا محیط زندان می تواند دارای اثرهای منفی بسیار جدی و غیر قابل جبرانی باشد که تنها متوجه مجرم زندانی نمی شود بلکه خانواده ی وی و جامعه را نیز زیر تاثیر قرار می دهد.
به گزارش ایرنا،یکی از مهمترین آسیب های زندان برای فرد خاطی، آموختن روش های مختلف بزهکاری به صورت حرفه یی است؛ زیرا در ندامتگاه های کشور مجرمان مختلف و افراد خطرناک در برخی موارد بدون تفکیک سابقه و جرم در کنار هم حضور دارند. این مساله خود سبب می شود که افراد خطرناک دور هم جمع شوند و گروه هایی را تشکیل دهند. در نتیجه بسیاری از زندانیان بعد از آنکه از زندان آزاد می شوند نه تنها اصلاح نمی شوند بلکه روش های ارتکاب، بزهکاری و جرم را به صورت بسیار حرفه یی و سازمان یافته یاد می گیرند.
اسفنانی افزود: در نگاه نخست زندان محلی برای تنبیه خلافکاران است ولی در اثر همنشینی فرد با مجرمان دیگر ممکن است افراد زیر تاثیر معاشرت با دیگران، جرایم نوینی را یاد بگیرند که بعد از آزادی به سراغ عملی کردن تجربیات خود بروند.
بهمن کشاورز، رییس اتحادیه سراسری کانون های وکلای دادگستری نیز با اشاره به آسیب های زندان برای فرد خاطی،گفت: با توجه به اینکه زندانی در اثر مجازات حبس به صورت مقطعی از جامعه بریده می شود نمی توان مجازات حبس را مناسب برای افراد دانست؛ زیرا حبس ممکن است مرتکبان جرایم خرد و غیر عمد را با انواع دیگری از جرم در زندان آشنا کند.
وی در ادامه با اشاره به اینکه در زندان روش های تربیتی و آموزشی مثبت فراوانی وجود دارد، گفت: با فرض اینکه تمامی این روش ها به صورت تمام و کمال انجام گیرند و به زندانی آموزش داده شود، ولی نمی توان در کنار این آموزش ها از همنشینی فرد با مجرمان حاضر در زندان چشم پوشی کنیم.
رییس اتحادیه سراسری کانون های وکلای دادگستری افزود: اگر فرد خاطی در زندان متنبه شده باشد، مشکلی ندارد ولی در بسیاری از موارد شاهد هستیم که فرد بعد از آزادی با توجه به تجربه هایی که در زندان کسب کرده است دیگر اعضای خانواده را نیز وارد کارهای خلاف می کند.
همچنین سید هادی معتمدی آسیب شناس اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، زندان را به «کارگاه آموزشی» برای خلافکاران تشبیه کرد و تصریح کرد: محیط زندان همانند آموزشگاهی است که افرادی حرفه یی در آن مشغول هستند؛ بنابراین کسانی که تازه وارد این محیط می شوند مجبورند با هر روشی، «فوت و فن» های مختلف زندان را یاد بگیرند تا بتوانند در این محیط دوام بیاورند.
وی بر بر اهمیت کارکرد تنبیهی زندان تاکید کرد و گفت: زندان به عنوان نهادی تنبیهی و تربیتی باید بتواند در زمینه های مختلف کارکرد خود را به خوبی انجام دهد تا فرد در آن اینگونه احساس می کند که از رفتار خود پشیمان شده است.
معتمدی از تفکیک نشدن زندانی ها بر اساس جرایم مختلف انتقاد کرد و گفت: برخلاف بسیاری از کشورها در ایران تفکیکی بین میزان جرم و سابقه زندان افراد وجود ندارد و این خود سبب همنشینی افراد با شخصیت های مختلف می شود.
آسیب های جسمی یکی دیگر از مشکلات زندانیان است؛ زیرا در زندان امکانات درمانی لازم در دسترس ندارند و همین فقدان امکانات درمانی خود موجب بیماری های گوناگون و معلولیت های جسمی برای زندانیان می شود. خودکشی، خودزنی و ناهنجاری های اخلاقی از دیگر آسیب های است که ممکن است فرد زندانی با آن دست و پنجه نرم کند.
البته زندان رفتن تنها مختص مردان نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد زنان نیز این محیط ها را تجربه می کنند. حضور زنان با روحیه های خاص در زندان سبب آسیب های فراوانی جسمی و روحی برای آنها می شود.
زمانی که سرپرست خانواده زندانی می شود، نخستین گروه در خانواده که دچار آسیب می شود، فرزندان آنها است، زیرا از یک طرف نظارت پدر بر آنها کم و از سوی دیگر آنها در میان گروه همسالان خود دچار نوعی سرخوردگی می شوند.
همسر فرد زندانی یکی دیگر از افرادی است که به شدت زیر تاثیر نبود شریک زندگی خود قرار می گیرد،چرا که بار اصلی تامین هزینه ی خانواده بر دوش او قرار می گیرد و می تواند آسیب های جدی به او وارد کند.
بهمن کشاورز در زمینه ی آسیب های زندان برای فرد و جامعه گفت: بی سرپرست ماندن خانواده و فرزندان یکی از مهمترین تبعات زندانی کردن سرپرست خانواده است که به دنبال خود سبب فقر مادی و معنوی برای دیگر اعضای خانواده می شود. فرزندان و کودکان فرد زندانی اطلاع چندانی از تخلف والدین خود ندارند و حکومت را مقصر در زندانی کردن می دانند و این امر خود سبب ایجاد حس تنفر می شود.
کم شدن نیروی انسانی برای فعالیت های اقتصادی از دیگر پیامدهای افزایش بی رویه ی جمعیت زندانیان کشور است؛ زیرا زمانی که فرد زندانی می شود از کار و فعالیت های اقتصادی باز می ماند و درآمدهای اقتصادی او تعطیل می شود؛ در نتیجه اقتصاد خانواده و جامعه آسیب پذیر می شود.
اسفنانی در این زمینه با تاکید بر آسیب های زندان برای خانواده و جامعه می گوید: به طور معمول افرادی که زندانی می شوند خانواده ی آنها در بسیاری از موارد دچار فقر اقتصادی می شوند و این امر سبب می شود که زندگی برای آنها سخت شود.
کدام جرم قابل جایگزینی است؟
گرچه زندان همیشه راهی مناسب برای اجرای حکم مجرم نیست و بسیاری از کارشناسان معتقدند باید به فکر مجازات های جایگزین زندان بود اما این پرسش مطرح می شود که این جایگزینی در چه جرایمی می تواند وجود داشته باشد؟
اسفنانی نماینده مجلس، با اشاره به وقوع جرم های غیر عمدی در کشور مانند تصادف و مهریه، اظهار داشت: اگر بتوانیم برای این جرایم جایگزین مناسبی پیدا کنیم هم هزینه نگهداری افراد کم و هم فرد را از آسیب های زندان دور می کنیم.
معتمدی آسیب شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی نیز با اشاره به وقوع جرم در کشور با ابعاد خرد و کلان، گفت: به جز جرایمی مانند قتل یا زنا که شامل مجازات های جنایی در کشور هستند، می توان در بقیه ی موارد فرد خاطی را مجبور کرد بابت آسیبی که به جامعه، خانواده یا فرد وارد کرده است، خدمت رسانی رایگان به فرد بزه دیده انجام دهد.
راهکار چیست؟
در دوران های مختلف راه حل های گوناگونی برای تنبیه افراد خاطی بسته به میزان جرم آنها در نظر گرفته شده است. فرستادن به اردوگاه کار اجباری، تبعید و انتصاب افراد در مشاغل دون پایه از مهمترین راهکارهایی بود که در برخی از جوامع مورد استفاده قرار می گرفت.
با توجه به افزایش جمعیت زندانیان کشور و هزینه های مادی و معنوی که این جمعیت بر فرد، خانواده و جامعه تحمیل می کند، بهتر است مسوولان به دنبال راه حلی برای جایگزینی حبس باشند.
در این زمینه در مقاطعی از زمان بحث مجازات های جایگزین مطرح شده است ولی به دلیل تفکر حبس تنبیهی در کشور این امر به فراموشی سپرده شده است.
کشاورز با اشاره به تعیین جایگزین برای جرم و انواع آن گفت: همچنانکه در قانون نیز تاکید شده است برای جرم هایی با مدت زمان کوتاه مجازات حبس می توان جایگزین تعیین کرد.
وی در این زمینه با اشاره به تصویب قانون مجازات اسلامی بعد از انقلاب یادآور شد: در این قانون فصلی را برای جایگزین کردن مجازات های مختلف در نظر گرفته شده است.
اما در این زمینه اسفنانی نظر دیگری دارد. وی معتقد است که در قانون مجازات اسلامی کمتر به موضع تعیین جایگزین برای زندان توجه شده است.
اسفنانی در این زمینه با اشاره به تصویب و اجرای قانون مجازات اسلامی گفت: در این قانون بخاطر حاکم بودن تفکر حبس، کمتر به مساله ی جایگزین های زندان توجه شده است؛ ولی کمسیون قضایی مجلس در حال تدوین لایحه یی برای جایگزین کردن دیگر روش ها به جای حبس است.
اعتیاد به مواد مخدر یکی از شایع ترین جرایم زمان حاضر کشور است و فرد معتاد در صورت دستگیری راهی زندان می شود، ولی باید گفت زندان برای شخص معتاد کارکردی غیر تنبیهی دارد؛ زیرا زندان بیمارستان نیست که فرد در آنجا معالجه شود بلکه محلی است که فرد معتاد در آن می تواند دیگران را نیز آلوده کند.
معتمدی براین باور است که زندانی کردن معتادان در جامعه ما آسیب ها را بیشتر می کند زیرا فرد معتاد باید زیر نظر روانشناس و متخصصان امر مورد معالجه قرار بگیرد.
یکی دیگر از راهکارهای مهم در راستای کاهش زندان استفاده از دستبند الکترونیکی برای مجرمان است. این ابزار ضمن کاستن از رنج های حبس، آسیب وارده به خانواده ی محکوم را تا حد امکان کاهش می دهد. این دستبند با بهره گیری از عامل کنترل کننده ی شوک الکتریکی، قابلیت کنترل مجرم بدون نیاز به اتصال به مامور مراقب یا اتصال به هر دو دست مجرم را دارد.
با کمک دستبند الکترونیکی می توان به راحتی تشخیص داد که در هر زمان زندانی در کجا قرار دارد و مانع فرار زندانی از مرزهای کشور شد.
کشاورز با اشاره به مباحث مطرح شده در باره ی استفاده از دستبند الکترونیکی گفت: دستبند یا پابند الکترونیک خود یک نوع مجازات حبس است که به طور معمول در محیط های نیمه باز یا باز می توان از آن استفاده کرد.
حبس خانگی، یکی از تدابیر جایگزین شده به جای مجازات های مرسومی مانند حبس است که می تواند از تحمیل اثرات منفی زندان های سنتی بر شخص زندانی و هم چنین خانواده وی جلوگیری کند. این نوع از حبس با حکم دادگاه در مورد جرایم سبک یا متناسب شخصیت مرتکب مورد حکم قرار می گیرد و در اجرای این مجازات، آزادی ورود و خروج محکوم علیه از منزل محدود می شود و وی ملزم می شود در منزل خود بماند یا فقط در ایام معینی که از قبل به وی اعلام شده است حق خروج از خانه را دارد.
محرومیت از حقوق اجتماعی و خدمات عمومی یکی دیگر از راه های جایگزین حبس است. محرومیت از حقوق اجتماعی به مفهوم بی بهرگی یا بازداشتن از کار یا حق است و نوعی منع قانونی است که شخص به موجب آن صلاحیت و شایستگی اعمال حقوق خود را از دست می دهد. این محرومیت ممکن است به صورت مطلق یا محدود باشد و از نظر مدت نیز ممکن است مادام العمر یا موقت و دارای مدت معین باشد.
معتمدی هم با اشاره به قوانین تنبیهی برای مجرمان، گفت: یکی از راه هایی که می توان به صورت تنبیهی جایگزین زندان شود قطع روابط عاطفی فرد با خانواده یا دوستانش است که در عین اینکه به آنها خدمت رسانی کند از نعمت عاطفه ی آنها بی بهره شود و این می تواند در یک مدت محدود باشد.
نوع دیگر مجازات که می تواند جایگزین مناسبی برای حبس باشد، مجازات ترمیمی است . در این زمینه شخص خاطی مجبور است مواردی که در اثر کار وی دچار آسیب شده است به حالت اول برگرداند.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به اینکه بسیاری از جرایم مانند کلاهبرداری و مزاحمت های خانوادگی باعث از هم گسیختن بنیان خانواده می شود، گفت: در این زمینه فرد خاطی وظیفه دارد ضمن اینکه مجازات تنبیهی عمل خود را تحمل کند، زیان ها و آسیب های وارده را به خانواده بزه دیده، جبران کند.
وی با اشاره به جرم دزدی به عنوان عملی که به دیگران آسیب می زند، گفت: اگر شخصی با این کار شیرازه ی یک خانواده را از هم پاشید، باید وی را مجبور کنیم تا به کسانی که در اثر این بزه آسیب دیده اند خدمت رسانی کند.
جزای نقدی از جمله مجازات هایی است که در بسیاری از کشورها به عنوان مجازات جایگزین زندان اعمال می شود.
اسفنانی نماینده ی مجلس در این زمینه معتقد است: جزای نقدی و تبدیل کردن زندان به جریمه ی نقدی می تواند یکی از مهمترین جایگزین ها برای حبس افراد باشد.
کشاورز تعلیق اجرای حکم مجازات را نوع خاصی از جایگزین حبس دانست که باتشخیص دادگاه درباره فرد اعمال می شود و در صورت تکرار جرم توسط خاطی می توان حکم وی را اجرایی کرد.
با این حال، آزادی مشروط بدین معنی است که مجرم مدتی از محکومیت خود را سپری کرده باشد و به صورت مشروط و براساس قانون، با رعایت شرایطی، باقی مانده ی محکومیت خود را آزاد باشد که در صورت رعایت شرایط، آزادی وی قطعی و در صورت رعایت نکردن آن، محکومیت او اجرا می شود.
