در حال حاضر ایران 37 هزار رشته قنات فعال دارد که در مجموع 7 میلیارد مترمکعب از آبهای زیرزمینی را تخلیه می کنند. این رقم معادل 10 درصد از آبی است که از سفره های آب زیرزمینی خارج می شود که رقم قابل توجهی است.
گروه دانش ـ علی اصغر سمسار یزدی*: در ایران 37 هزار رشته قنات فعال داریم اما آمار دقیقی از اینکه کلا چند قنات خشک شده، نداریم. اطلاعات کاملی از تعداد قنات های فعال داریم به این دلیل که وزارت نیرو هر چند سال یکبار آمارگیری سراسری از کلیه منابع آبی انجام می دهد. طبق تعریف وزارت نیرو، منابع آبی به سه دسته چاه، چشمه و قنات تقسیم می شود که وزارت نیرو میزان آبدهی آنها و وضعیت فنی و ظاهری آنها را مورد پایش قرار می دهد و هر 5 سال یکبار آمار به دست آمده را منتشر می کند. براساس آخرین آماری که شرکت مدیریت منابع آب منتشر کرده است، در حال حاضر ایران 37 هزار رشته قنات فعال دارد که در مجموع 7 میلیارد مترمکعب از آب های زیرزمینی را تخلیه می کنند. این رقم معادل 10 درصد از آبی است که از سفره های آب زیرزمینی خارج می شود که رقم قابل توجهی است. البته در گذشته این رقم بالاتر بوده است. قنات های ما بیشتر در فلات مرکزی و شرق کشور متمرکزند. خراسان شمالی، جنوبی و رضوی، سیستان بلوچستان، اصفهان، کرمان، یزد و استان مرکزی بیشترین قنات ها را در خود جای داده اند و شاید اگر بخواهیم شهرستان ها را از نظر میزان بهره برداری با یکدیگر مقایسه کنیم، شهر بم بیشترین میزان بهره برداری را به خود اختصاص می دهد. شهر بم حدود 30 تا 35 درصد از آب های زیرزمینی اش را از طریق قنات ها تخلیه می کند و قنات های بسیار پرآبی دارد. میزان آبدهی برخی از قنات های بم حدود 300 لیتر در ثانیه است که آبدهی بسیار بالایی است و در واقع مانند یک رود کوچک جاری است.
به طور کلی قنات های کشور ما در هر نقطه ای یک ویژگی دارند و در هر جا از یکسری فناوری خاص در ساخت قنات استفاده شده است. مثلا در شهر بم مسیر قنات ها را به نحوی طراحی کردند که در نزدیکی گسل بم باشد و آب را از گسل دریافت می کند. به همین دلیل قنات های این منطقه بالاترین میزان آبدهی را در بین قنات های کشور به خود اختصاص دادهاند. یا مثلا در شهر یزد چون دشت یزد- اردکان شیب چندانی ندارد به طور طبیعی تا قنات بخواهد به سطح زمین برسد، طول مسیر قنات زیاد می شود و به همین دلیل طولانی ترین قنات های کشور در این منطقه قرار دارند که از آن جمله می توان به قنات زارچ اشاره نمود اما عمیق ترین قنات ها مانند قنات قصبه گناباد در استان خراسان حفر شده است. ویژگی های فنی و مهندسی بکار رفته در قنات ها مانند سد زیزمینی و انواع سازه های آبی مرتبط مثل پایاب، آسیاب آبی ، یخچال و آب انبار که متناسب با ویژگی قنات احداث می شود نیز قابل ملاحظه است.
از نظر تنوع سازه ها استان یزد نسبت به بقیه استان ها پیشرو است. مهمترین سازه ها عبارتند از سیفون معکوس که به آن اشترگلو نیز می گویند، پایاب، آسیاب آبی و پل های آب بر که از شگفتی های قنات است. همه این موارد به طور تخصصی در دانشکده قنات مورد مطالعه قرار می گیرد و به جرات می توان گفت که این دانشکده یک دانشکده منحصر به فرد است و برجستگی ها و خصوصیات آن برای اغلب کشورها مشخص شده است به نحوی که بارها درخواست هایی به دست ما می رسد که اگر مباحث آکادمیک دانشکده به زبان انگلیسی تدریس می شدند از کشورهای دیگر محصلانی برای یادگیری اعزام شوند و این امر حاکی از کیفیت بالا و استاندارد سیستم آموزش در این دانشکده است که در آینده نیز امکان توسعه و بهبود آن برای کمک به توسعه فناوری قنات در کشور و حتی خارج کشور وجود دارد.
* درج شده در ماهنامه مهرآب
