طی سال های اخیر کاوش های باستان شناسی نام این منطقه را ورد زبان ها کرد و با وجود اینکه کاوش های معاصر بیش از ۱۰ سال است که در این منطقه انجام می شود، مطالعات جامع و کافی از قدمت باستانی آن صورت نگرفته است.
برخی باستان شناسان تاریخ سه هزار و ۵۰۰ ساله و برخی هفت هزار ساله را به این منطقه نسبت می دهند. برخی معتقدند پیچیدگی های یک تمدن کهن در این منطقه وجود دارد و گروهی پیرازمیان را یک رصد خانه در دوران باستان و زمانی که اولین ساکنان این منطقه سکونت داشتند قلمداد می کنند.
اما تعابیر و تفاسیری که شرح آن خواهد رفت هر طور که باشد از خلا و کاستی های نحوه نگه داری آثار مکشوفه این منطقه نمی کاهد.
هزاران سال سنگواره های پیرازمیان در صحت و سلامت در دل خاک به یادگار ماندند و بعد از اکتشاف و چیدمان آن ها در فضای آزاد طرح های جسته و گریخته و برنامه های سلیقه ای مدیران مختلف سایه تاریکی شد بر یادگارهای باستانی.
تا جایی که طرحی بعد از طرح دیگر ناکام از آب درآمد و گروهی ایده های گروه قبلی را غیر کارشناسی خواندند. در وضعیت فعلی که نه مطالعات این مجموعه کامل شده و نه نگه داری به شکل مطلوب انجام می شود، طرح ثبت جهانی نیز خود دغدغه ای است که با تداعی سرنوشت مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بعد از ثبت جهانی علامت سوالی در نحوه مواجه مدیران با این ایده قرار داده است.
مطالعات ناقص اثری با آوازه جهانی
پیرزامیان به علت وجود پیکره های سنگی، سنگ نبشته ها، قبور باستانی، قدمت تاریخی و ویژگیهای منحصر به فرد خود اثری شاخص و به عنوان یکی از ویژگی های منحصر به فرد گردشگری و باستانی شهرستان مشگین شهر و حتی استان اردبیل و حتی می توان گفت کشور ایران است.
به عقیده باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی قدمت قلعه و معبد این منطقه باستانی به هزار و ۴۵۰ سال قبل از میلاد و منطقه "قوشا تپه" به هفت هزار سال پیش از میلاد می رسد.
قبل از هزاره اول، در دوران نوسنگی این محل مسکونی بوده و بخشی از تمدن درخشان منطقه در این نقطه متمرکز بوده است.
این اظهارات کلی در حالی است که عقاید مختلفی از رموز پنهان سنگواره ها وجود دارد. باستان شناس و مسئول موزه باستان شناسی اردبیل یکی از مهمترین اظهارات در خصوص این مجموعه را تائید نمی کند.
میر روح الله محمدی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: به دلیل عدم همخوانی تاریخی وجود رصدخانه در پیرازمیان تائید علمی ندارد؛ در سایت باستان شناسی پیرازمیان آثاری از هفت هزار سال قبل مشاهده می‌شود و این در حالی است که شکل گیری رصد خانه ها در ایران به عهد ایلخانی باز می گردد.
به گفته محمدی کاوش‌های پیرازمیان احتمال وجود معبد در این منطقه را بیشتر از وجود رصد خانه تائید می کند و با این وجود تمامی استنباط ها نسبی بوده و نمی توان به صورت قطعی اعلام نظر کرد.
این باستان شناس تاکید دارد که در عین حال نمونه سنگ واره های پیرازمیان با وجود آنکه همتایانی در کشورهای قزاقستان، سیبری، قفقاز، ترکیه و جزایر کرت دارد در تعداد و تنوع بی نظیر است.
یادمان جنگجویان زن هزاره‌های قبل
تاکیدات مسئول موزه باستان شناسی اردبیل در حالی است که نمونه هایی از اظهاراتی مبنی بر وجود رصدخانه در این منطقه از زبان برخی راهنمایان موزه های اردبیل شنیده می شود.
مطالعات ناقص در ماهیت واقعی این منطقه موجب شده عقاید مختلف و راز آلودی از تاریخ آن شکل بگیرد به عنوان مثال به عقیده برخی سنگ‌ها یادمان جنگجویان شاخص منطقه است. تاجایی که محمدی در این خصوص می گوید: برخی معتقدند سنگ ها به تعداد سربازانی که جنگجویان در جنگ ها کشته اند ساخته شده است.
محمدی با بیان اینکه در برخی نمونه سنگواره‌ها گلدان به دست سنگواره مشاهده می شود، اضافه کرد: در نمونه پیرازمیان برخی از سنگواره‌ها به دلیل دهان بسته و نوع تراش به زن و تعداد انگشت شمار به عنوان مرد شناسایی شده اند.
مسئول موزه باستان شناسی اردبیل تصریح کرد: با این وجود تخریب سنگ واره ها و قاچاق آن توسط افراد سود جو موجب شده تعداد قابل توجهی از بین برود.
نگه داری جسته گریخته و جدا از هم یک مجموعه
به گفته این باستان شناس قوشا تپه با قدمت هفت هزار سال، شهریری عصر آهن سه و مکتب اوشاقلاری عصر آهن دو شناسایی شده است.
چشم پوشی به نگه داری اصولی این مجموعه در سال های اخیر با اتفاقات قابل توجهی همراه بوده است. یکی از این اتفاقات جابه جا کردن پیکره های این مجموعه و نگه داری تعدادی در موزه مشگین شهر و در موزه باستان شناسی اردبیل است.
بطوریکه ترکیب این مجموعه خود به دست کسانی که قرار است حافظان آن باشند به هم ریخته و مشخص نیست به کدام دلیل منطقی سنگواره پیرازمیان که اثر باستانی شهر یری در مشگین شهر است، در محل موزه باستان شناسی اردبیل نگه داری می شود.
برخی کارشناسان این منطق که در واقع نگه داری با هدف مجموعه سازی از تاریخ باستانی اردبیل در یک موزه صورت پذیرفته است را نمی پذیرند و معتقدند خود این مجموعه در یک جا شکل و شمایلی بی نظیر به خود می گیرد. چنانچه ذکر آن رفت تعداد و شکل پیکره ها این مجموعه را در جهان نیز بی نظیر ساخته است.
از سقف سازی تا سقف ریزی بر روی یادگارهای کهن
کهنگی دردهای پیرازمیان را نباید به تاریخ رفته بر آن نسبت داد. این پیکره های بسته زبان دچار بی مهری زاید الوصفی هستند که از کج سلیقگی ها بر بدنه آن ها نشسته است.
چهار سال قبل زمانی که خبرگزاری مهر در گزارش های متعددی نسبت به نگه داری نامطلوب این سنگواره ها انتقاد کرد، مدیر کل وقت میراث فرهنگی استان با رد هرگونه تخریب به دلیل مجاورت نامطلوب سنگواره ها با برف و باران گفت: اصولا سنگواره ها تخریب نمی شوند و سنگ های این منطقه به دلیل جنس مقاومی که دارند در مقابل برف و باران تخریب نخواهند شد.!
اصولا سنگواره ها تخریب نمی شوند و سنگ های این منطقه به دلیل جنس مقاومی که دارند در مقابل برف و باران تخریب نخواهند شد.!وعده تبدیل این مجموعه به پایگاه پژوهشی باستان شناسی در حالی از سوی مدیران طرح می شد که به دلیل رها شدن در فضای آزاد و نبود امکانات امنیتی کافی سنگواره ها از دست افراد سودجو و قاچاقچیان نیز در امان نبود.
در این میان مدیر کل وقت میراث فرهنگی استان که در اظهارات قابل توجهی از واگذاری سنگ ها به روستاییان با هدف نگه داری از سنگ در منازل می گفت، آسیب های جدی به مجموعه ای وارد می شد که سال ها در دل خاک ایمن مانده بود.
این اظهارات و انعکاس تخریب های در شرف وقوع در سال های بعد موجب شد طرح دست و پا شکسته ای مبنی بر سقف سازی بر روی پیکره های سنگی با صرف هزینه های گزاف آغاز شود. سکوت مدیر دیگر میراث فرهنگی و کلی گویی در خصوص سوالات رسانه ها فرصت بازبینی طرح مسقف سازی را از کارشناسان گرفت.
پیرازمیان درگیر طرحی بود که به دو سال نیانجامید به نقطه صفر رسید و بدون اینکه کوچکترین تاثیر مطلوبی در حفاظت از این اثر به وقوع بپیوندد اجرای طرح از حرکت باز ایستاد.
طرحی که در ابتدا امیدواری در حمایت مطلوب از پیکره ها بود و مدتی به بهانه نبود اعتبار مناسب با تاخیر مواجه شد ودر وضعیتی که میراث فرهنگی استان از کمبود اعتبار در مرمت و حفاظت رنج می برد، اعتباری هزینه طرحی ناکام شد.
درست در سال هایی که وعده مسقف شدن این منطقه طرح شده بود مسئولان فعلی میراث فرهنگی استان از توقف این طرح و غیر کارشناسی بودن آن خبر دادند.
نگاه علمی که تا همین دیروز پنهان بود
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان اردبیل دلیل توقف در طرح مسقف سازی این منطقه را اینطور عنوان کرد که ساماندهی محوطه باستانی پیرازمیان نیازمند نگاه علمی است.
علیرضا دباغ عبداللهی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: مرمت آثار باستانی نیازمند یک پروسه علمی است و در حال حاضر نیز دلیل توقف در طرح روکش گذاری پیرازمیان با هدف نگاه علمی به مرمت این مجموعه است.
وی افزود: به دلیل محدودیت های مالی قدرت اقدامات عملیاتی در مرمت آثار باستانی محدود است و ما بر اساس اقتضائات و ضرورت ها اقدام می کنیم.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان تصریح کرد: اجرای مصالح ناملموس در این محوطه درست نیست و باید با نگاه علمی در خصوص ساماندهی پیرازمیان تصمیم گیری شود.
دباغ عبداللهی با بیان اینکه طرح پارک موزه برای این مجموعه در دست مطالعه است، اضافه کرد: ما نگران ساماندهی این مجموعه نیستیم و در حال حاضر نیز وضعیت محوطه به شکلی است که هیچ اتفاقی برای پیکره های سنگی نخواهد افتاد.
وی در پاسخ به این سوال که چرا طرح سازه روکش قبلا مورد تائید بود و در وضعیت فعلی اجرا نمی شود، گفت: اجرای سازه روکش در پیرازمیان توسط کمیته فنی استان تائید شده بود اما در نهایت توسط شورای فنی مورد تائید واقع نشد و دلیل آن انجام طرح شتاب زده در ساماندهی این محوطه باستانی ذکر شده است.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان ورود سریع به ساماندهی پیرازمیان را نامناسب خواند و افزود: افرادی که به عدم اجرای سازه روکش نقد دارند ممکن بود بعد از اجرا به همین سازه و ناملموس بودن آن انتقاد داشته باشند.
وی افزود: این در حالی است که در برخی مواقع اجرای مصالح ناملموس خود موجب تخریب یک اثر تاریخی و باستانی می شود.
از ناکامی در نگه داری تا تمنای ثبت جهانی
باید تاکید کرد که در وضعیت فعلی برنامه مدونی برای نگه داری این منطقه عملیاتی نشده و تمامی ایده های مختلف از جمله پارک موزه یا سایت باستان شناسی و یا منطقه پژوهش باستان شناسی همگی در حد حرف است و محلی از اجرا ندارد.
در عین حال موضوع قابل توجه ثبت جهانی این اثر است که خرداد ماه سال گذشته از سوی نماینده مردم مشگین شهر در مجلس شورای اسلامی به عنوان راه حل حفاظت از این مجموعه طرح شد و بعدها از سوی برخی مسئولان دیگر نیز به آن اشاره شده است.
در آن مقطع که یونس اسدی نسبت به دنبال کردن طرح مسقف سازی اصرار داشت مشخص نبود بر اساس کدام مطالعات این طرح دنبال می شود و امروز که متوقف شده نیز اظهاراتی از زبان مسئولان شنیده نمی شود.
در عین حال ثبت جهانی با نگرانی همراه است. چراکه سیاست گذاری های غلط، تبلیغات نامناسب و بهره نبردن از نگاه علمی و کارشناسی که امروز در زبان مسئولان شنیده می شود موجب شده است مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بعد از ثبت جهانی آنطور که باید در سطح جهانی معرفی نشده و برای جذب گردشگران آن چاره اندیشی نشود.
تجربه تعداد بازدید های تعطیلات نوروزی امسال نشان داد تنها ثبت جهانی یک اثر کافی نیست و مسئولان استانی باید با تدبیر و برنامه جدی از فرصت ثبت بهره برداری بهینه کرده و اردبیل را از طریق جاذبه های گردشگری آن در سطح بین المللی معرفی کنند.
در واقع ثبت جهانی بقعه شیخ صفی به افتخارات عملکرد مدیران وقت اضافه شد و تنها در نام باقی ماند و وضعیت مرمت و معرفی این اثر این نگرانی را به همراه دارد که آیا با ثبت جهانی شهر یری فرصت مطلوبی در معرفی و بازدارندگی از تخریب آن فراهم خواهد شد؟
۳۰۰ پیکره سنگی منهای تعدادی که تخریب و یا دزدیده شده است شاهد ایده هایی هستند که بر پیکر آثار باستانی اردبیل فرو می نشیند.
در این میان برجهت دهی نامطلوب در رسانه ها با ترویج و تبلیغ ایده های غیر کارشناسی نیز نباید چشم پوشید. چراکه پس از این هر تصمیمی اتخاذ شود به مانند تصمیمات قبلی توسط مردم قضاوت خواهد شد.
