نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی عارف نامدار صفوی با هدف ماندگار ساختن نام جد خود در پیرامون محل تدفین و خانقاه وی بنایی ساختند و هر شاهی که بر مسند حکومت صفوی نشست به جلال و جبروت آن افزود تا جایی که شمار خدم و حشم این بنا حتی از کاخ های پادشاهی زمان خود فزونی گرفت.
تمام هنر و اصالت معماری خاندان صفوی با ظرافت در گوشه گوشه این بنا جا گرفت و هنرمندان در رشته های مختلف هر یک دستی بر سر و روی آن کشیدند. در واقع این بنا بعدها به عنوان نماد حکومت شیعی که شاه اسماعیل صفوی را پشت سر داشت شهرت گرفت و آوازه آن مرزها را پیمود و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی نظر تمامی کارشناسان خارجی و داخلی برای ثبت جهانی را به خود جلب کرد.
اما حال و روز این بنا تا زمانی که شاهان صفوی یکی پس از دیگری به اردبیل سفر می کردند خوش بود و طی سال های پس از آن دست دشمنان داخلی و خارجی از این بنا کوتاه نشد و ذره ذره شکل و چهره بنا از رونق افتاد و اسباب و اثاث و مواریث و موقوفات آن به تاراج رفت.
علاوه بر این مجموعه شیخ صفی امروز درگیر طرحی برای ساماندهی است، طرحی که در قالب آزادسازی محدوده آغاز و به اکتشاف و بازسازی و مرمت بخش های مختلف رسید، اما امروز به دلایل مختلف از جمله عدم تخصیص اعتبار مناسب، هزینه کردهای نامناسب و حتی برنامه ریزی غیراصولی و غیرکارشناسی زمانی برای اتمام آن متصور نیست.
طرح ساماندهی؛ نیازمند اعتبار و برنامه ریزی
براین اساس کارشناسان حوزه گردشگری عقیده دارند که تداوم این روند بی شک به بحث اصلی مجموعه شیخ صفی یعنی گردشگری لطمات غیرقابل جبرانی خواهد زد، چراکه اجرای طولانی مدت طرح های بهسازی که برخی از آنها سالها به حال خود رها شده با هیچ قاعده گردشگرپذیری و توسعه آن سازگار نیست و همین امر خود به تبلیغات منفی منتج می شود.
فراموش نکنیم که در قالب این طرح اکتشافات باستان شناسی، مرمت و محوطه سازی در محدوده اثر آغاز و نزدیک به دو دهه است که برخی جسته گریخته انجام و برخی بعد از مدتی معلق مانده اند تا با چند داربست و تابلو گردشگران را از کنار آن عبور دهیم.
نمونه اصلی آن را می توان در ضلع غربی در ورودی بنا مشاهده کرد که مدت ها است بدون تغییر باقی مانده و مشخص نیست اعتبارات سالانه مرمت این بنا کی به داد اکتشافات نیمه تمام آن خواهد رسید.
در ضلع شرقی خارجی بنا نیز پروژه ای از اکتشافات و مطالعات و محوطه سازی ها باقی مانده که به تعبیر شهروندان سال ها است به همین شکل بوده و تغییری نکرده است.
آشپزخانه شیخ صفی نیز که در این مجموعه خودنمایی کرده و گذشته درخشانی در تاریخ دارد همچنان مهجور مانده است، چنانچه حتی راهنمایان موزه زحمت معرفی آن را به بازدید کنندگان نمی کشند.
ناله سنگ قبرها و گوشی که شنوا نیست
در محوطه پشت بنای اصلی یعنی بقعه الله الله نیز سنگ قبرهایی از شهدای جنگ چالدران، حکمرانان و فرمانروایان و شخصیت های تاریخی استان اردبیل وجود دارد که به رغم تعبیه حجره هایی در اطرا دیوار محوطه به حال خود رها شده است.
خبرگزاری مهر سه سال پیش نیز در گزارشی به این موضوع پرداخت که در این مطلب کارشناسان نسبت به نحوه نگهداری سنگ های قبر با شرایط فعلی انتقاد داشتند.
با این وجود مدیر کل سابق میراث فرهنگی استان اردبیل با رد این انتقادها نحوه نگهداری از این آثار را مطلوب خواند، اما همین موضوع موجب شد که در بازدید سال گذشته استاندار اردبیل یکی از پژوهشگران تاریخ اردبیل که در محل حضور داشت، نسبت به این موضوع انتقاد و خواستار ورود استاندار در این خصوص شد.
این سنگ ها که به لحاظ ارزش تاریخی و مطالعاتی و نیز دارا بودن ارزش هنری و فرهنگی از جمله خطوط و نقوش متمایز دارای اهمیت زیادی است، هم اکنون زیر برف و باران بخشی از ارزش خود را از دست می دهند تا مشخص شود که با کشف این سنگ قبرها طبیعت و البته بی توجهی ها نسبت به مهندسی معکوس کنده کاری های تاریخی روی آن همت کرده است.
در کنار طرح های به حال خود رها شده رقم قابل توجه آثاری که از این مجموعه به سرقت رفته از حافظه اردبیلی ها پاک نخواهد شد.
اردبیلی هایی که هم اکنون سن آنها فراتر از هشتاد و ۹۰ است خوب به یاد دارند که این مجموعه چه مواریث و آثاری در خود جای داده بود و شاهان صفوی به واسطه ارادت قلبی و معنوی به جد خود در شکوه بخشیدن به آن هر یک کمر همت بسته بودند.
نمونه آن در چینی خانه متجلی است. در کتب تاریخی از جمله «اردبیل در گذرگاه تاریخ» نوشته مرحوم بابا صفری اشاره شده که تعداد زیادی از این چینی ها که بیش از هزار و ۱۶۲ قطعه اعلام می شود، ممهور به مهر سلطنتی با متن «بنده شاه ولایت عباس» و در زمان مطرح شدن قرارداد ترکمان چای توسط روسها به سرقت رفته و تعدادی نیز به موزه ملی و موزه های اصفهان و شیراز فرستاده شده است.
علاوه بر این در حال حاضر سهم اردبیلی ها از کتب خطی بقعه که جلدهای آنها عموما از طلا و نقره بوده است و در کتاب بابا صفری به نقل از دایره المعارف بریتانیکا عالی ترین، کمیاب ترین و گرانبهاترین کتب معرفی شده، فقط کپی کتاب ها و به تعداد انگشتان دست نامه هایی از حاکمان وقت است.
سنگ قبر تاریخی در لای یکی از دیوارهای مجموعه
برخی معتقدند آثار مکشوفه در باستان شناسی ها نیز به مناطق دیگر انتقال می یابد. در تائید این دیدگاه باید گفت طی حداقل ۱۰ سال گذشته در سایه پروژه های اکتشافی آثار درخوری در این مجموعه در معرض دید عموم گذارده نشده و مشخص نیست حقیقتا چه آثاری در اکتشافات کشف شده است.
موقوفات پا درهوای مجموعه شیخ صفی
«زین العابدین عبدی بیگ نویدی شیرازی» در کتاب خود تحت عنوان «صریح الملک» به بازخوانی موقوفات بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی پرداخته و بخش مهمی از مغازه ها، قریه ها، خانه های مسکونی و حتی حمام هایی که وقف بنا شده در این کتاب شرح داده شده است.
در واقع وقف به این مجموعه با هدف هزینه کرد درآمد آن به فقرا و مسکینان و گذران امور بقعه بود و متاسفانه در سال های بعد لیست موقوفات به دلایل مختلف به شدت کاهش یافت.
پرهیز از مرمت های غیر اصولی و وصله ای
ثبت جهانی بقعه شیخ صفی الدین فرصتی بود تا توجه تورهای گردشگری خارجی به نام این اثر جلب شده و در برنامه های سفر خود آن را وارد سازند.
با این وجود گفتگوی خبرنگار مهر با برخی گردشگران نوروزی امسال نشان می دهد نکته ای که بیش از همه توجه آنها را جلب کرده مرمت نادرست و غیراصولی در بخشهایی از بناهای بیرونی است.
به گونه ای که قسمتهایی از این مرمتها بیشتر به وصله هایی شبیه است که کل مجموعه را از چشم می اندازد، آنها تاکید داشتند که نگه داری از این بقعه کافی است.
رسانه های این استان بویژه خبرگزاری مهر بارها نسبت به مرمت و بهسازی مناسب این اثر که تنها اثر ثبت جهانی اردبیل است نظرات کارشناسان را انعکاس داده اند .
به گفته مسئول موزه های استان اردبیل هم اکنون گردشگران خارجی این استان که بیشترین بازدید از موزه ها بویژه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی داشته اند از کشورهای آلمان، استرالیا، کره، چین، کشورهای اروپایی مانند بلژیک، فرانسه، اتریش و حتی از آمریکا بوده که در این بین نیز عمده گردشگران از دو کشور آلمان و فرانسه است.
فردین عینی با یادآوری سفر توریست استرالیایی و دقت نظر وی به این مجموعه اضافه کرد: این توریست از صبح تا عصر در بقعه حضور داشت و به دقت آن را بازدید می کرد و حتی به عوامل موزه تاکید می کرد که باید در حفاظت از این اثر تمام تلاش خود را به کار گیرند.
اردبیل فاقد معماری هنری است
براین اساس سالها است طرح محوطه سازی و مرمت حریم این بنا به درازا کشیده تا مدیران علاوه بر اینکه بگویند مرمت اثر تاریخی هیچگاه تمام نمی شود، بلکه در مواقعی کمبود اعتبارات را عاملی در طولانی شدن این طرح بدانند.
این در حالی است که امام جمعه اردبیل در آیین تقدیم لایحه بودجه شهرداری اردبیل به شورا طی سخنانی با اشاره به ساماندهی محدوده مجموعه جهانی شیخ صفی با تاکید به رعایت جایگاه این منطقه طرح هایی مانند ساخت استخر و ورزشگاه را فاقد ضرورت خواند و خواستار احداث میدان مناسبی برای تجمعات مردمی به ویژه در تاسوعا و عاشورا شد.
حجت الاسلام سید حسن عاملی تاکید دارد که این میدان باید المان شهر اردبیل باشد و معاونت عمرانی استاندار اردبیل راه و شهرسازی را موظف کند زمین مناسب برای ساخت در اختیار قرار دهد.
نماینده ولی فقیه در استان تاکید کرد: در برخی شهرها به حدی ساخت و سازهای زیبایی دیده می شود که هر فرد را متحیر می کند و این در حالی است که مشابه آن در اردبیل نداریم و باید مسئولان نسبت به آن اقدام کنند.
محدودیت های اعتباری در حوزه مرمت
این تاکیدات در حالی است که مدیر کل میراث فرهنگی استان معتقد است مرمت مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی نیازمند نگاه تخصصی بوده و علاوه بر آن فعالیتهای اضطراری نیز در این اثر انجام شده است.
کریم حاجی زاده با تاکید به ضرورت مستقل شدن مدیریت این مجموعه اضافه کرد: مرمت این اثر یک کار تخصصی است و حتی اگر از توان دانشگاه محقق اردبیلی با ۵۹ رشته دکترا استفاده کنیم نمی توان به سادگی این کار را به اتمام رساند و باید با دقت این مهم را پیگیری کرد.
مدیر کل میراث فرهنگی استان با اذعان به اینکه در کل این بنا مصالح گران قیمت استفاده شده است، اضافه کرد: به عنوان مثال در نقاشی ها رنگ های طلایی از طلا و آبی از لاجورد است.
حاجی زاده معتقد است شناخت این مصالح و ترمیم آن یک کار تخصصی است و فرد باید از مواد و مصالح، تکنیک اجرا، تزئینات و علوم دقیق اطلاع داشته باشد.
وی با بیان اینکه بهسازی این مجموعه در مرحله تدوین طرح جامع است، اضافه کرد: در وضعیت فعلی مجبوریم در بهسازی بنا به صورت اضطراری وارد شویم.
به گفته مدیر کل میراث فرهنگی استان این بنا ثبت جهانی است و عملیات فنی زیر نظر شورای عالی بوده و حوزه علمی فرهنگی یونسکو به آن نظارت دارد.
حاجی زاده با بیان اینکه در سال های اخیر کارهای اساسی در ترمیم این بنا انجام شده تاکید کرد: در حال حاضر احساس خطر نمی کنیم و بر اساس توان مالی ترمیم اساسی صورت گرفته است.
وی با تاکید به محدودیت های اعتباری در مرمت این اثر تاریخی افزود: ردیف ملی و استانی تخصیص یافته برای این بنا را نمی توان بیش از این به کار بست.
در واقع این اظهارات را می توان نقطه پایان برنامه های اجرابی در سال جاری برای این اثر ثبت جهانی دانست.
مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی قرن ها است با آسیب های متعدد سرپا ایستاده و البته در طول عمر پربار خود نه زلزله شش ریشتری و نه تاراج دشمنان آن را به زانو درنیاورده است. اما آیا مقاومت این بنا در مقابل طرح های ۲۰ ساله که البته هنوز هم بخش مهمی از آن به سرانجام نرسیده و بویژه کمبود اعتبارات که هر سال تلخ تر از سال قبل شنیده می شود، کافی خواهد بود؟
