امکان باروری بیماران سرطانی/ پیشرفت ایران در فناوری ذخیره بافت

هرچند در بسیاری از موارد انتخاب روش هایی مانند «کمورادیوتراپی» تنها راه علاج و بهترین استراتژی درمان است و موجب افزایش جمعیت بازمانده از بیماریهای بدخیم شده است، اما از سوی دیگر اینگونه درمان ها باعث می شود افراد تحت درمان تا پایان عمر از ناباروری رنج ببرند و امید زیادی در ارتباط با شانس باروری خود بعد از درمان سرطان نداشته باشند.

بنابراین ضرورت حفظ توان تولید مثلی این افراد بیش از پیش احساس می‌شود. در این راستا تکنیک های مختلف روش های کمک کننده باروری مانند «انجماد تخمک»، «انجماد جنین» و «انجماد بافت تخمدان» به حفظ توان باروری این افراد بسیار کمک کرده است؛ این روش ها هم اکنون توسط محققان و پژوهشگران کشورمان در ایران نیز به تازگی انجام می شود.

با توجه به اهمیت موضوع به پژوهشگاه رویان رفتیم و با دکتر «بیتا ابراهیمی»، عضو هیأت علمی گروه جنین شناسی پژوهشگاه رویان و مسئول بانک تخمدان گروه جنین‌شناسی این پژوهشگاه که فارغ ‌التحصیل دکتری تخصصی علوم تشریح است، گفتگویی کردیم.

مشروح گفتگوی خبرنگار مهر به دکتر «بیتا ابراهیمی» به شرح زیر است؛

*پژوهشگاه رویان به عنوان اولین مرکز در زمینه باروری مبتلایان به سرطان گام برداشته، در ابتدا علاقهمندیم بدانیم که چنین فعالیت هایی از کجا و چگونه شروع شده و از چه روشهایی در این راستا استفاده شده است؟

بانک تخمدان پژوهشگاه رویان از سال ۹۰ کار اصلی خود را آغاز کرد. قبل از این زمان ، ۱۵ سال در مورد باروری مبتلایان به سرطان تحقیقات گسترده ای را انجام داد. در این دوره تحقیقاتی آزمایش‌های مختلفی روی موش، گوسفند و گاو انجام شد و سپس نوبت به نمونه‌های انسانی رسید.

«انجماد تخمک»، «انجماد جنین» و «انجماد بافت تخمدان» به حفظ توان باروری افراد مبتلا به سرطان بسیار کمک می کند؛ این روش ها در کشورهای دیگر نیز انجام می شوند که ما هم به در پژوهشگاه رویان به مهم دست یافته ایم.

*فرایند درمان روی بیماران سرطانی از چه زمانی و چگونه انجام می شود؟

گروه  هدف ما شامل افرادی است که می خواهند بافت تخمدان خود را جهت حفظ باروری و قبل از شروع درمان های تهدید کنندۀ قدرت باروری منجمد کنند.

این گروه پس از مشاوره ابتدائی با در نظر گرفتن فاکتورهای وابسته به فرد تعیین می شوند و نهایتا اگر در شرایط مطلوبی باشند، بهترین روش جهت حفظ باروری آنها انتخاب خواهد شد.

انجماد بافت تخمدان از جمله روش هایی است که در این مرکز انجام می شود؛ انجماد بافت تخمدان هم به گونه ای است که بافت منجمد شده، بعد از بهبود کامل بیمار مبتلا به سرطان به وی پیوند زده می‌شود. البته در ابتدا قسمتی از بافت تخمدان و یا کل آن با توجه به شرایط بیمار تحت عمل جراحی لاپاراسکوپی برداشته می‌شود و سپس نمونه در کوتاه‌ترین زمان ممکن به بانک تخمدان رویان منتقل می شود.

*روش انجماد بافت تخمدان بیشتر بر روی چه افرادی انجام می شود؟

در بانک تخمدان نمونه های منتقل شده با روش شیشه ای منجمد شده و در سرما به مدت طولانی نگهداری می شود. روش انجمادی مورد استفاده در بانک، زمان کوتاه‌تری نسبت به روش های انجمادی دیگر دارد و البته کم‌هزینه‌تر هم هست. این روش در مورد بیمارانی صورت می گیرد که امکان انجماد جنین و تخمک برای آنها وجود ندارد.

*چه افرادی می توانند از روش انجماد تخمک و جنین استفاده کنند؟ در کدام یک از افراد این روش قابل انجام است؟

اگر بیمار زمان کافی برای به تعویق انداختن درمان سرطان ( حداکثر تا دو هفته) داشته باشد و همچنین امکان تحریک تخمک گذاری را با توجه به نوع سرطان داشته باشد، انجماد جنین در صورت متاهل بودن و انجماد تخمک در صورت مجرد بودن بهترین گزینه است.

ولی اگر بیمار در سنین نوجوانی یا کودکی باشد و یا در زمان مراجعه فرصتی برای به تعویق انداختن ‌درمان سرطان نداشته باشد، انجماد بافت تخمدان صورت می‌گیرد.

* آیا سن بیمار و نوع سرطان نیز در به کارگیری روش های مختلف درمانی تأثیرگذار هستند؟

سن، موقعیت جسمی و روحی، نوع سرطان، مرحله و درجه پیشرفت آن، نوع درمان های گذشته و میزان آن، درمان های پیشین در ارتباط با باروری، همچنین پیش آگهی بعد از درمان و ... از جمله فاکتورهای لازم برای به کارگیری روش درمانی به شمار می روند.

انجماد بافت تخمدان را به بیماری پیشنهاد می‌دهیم که مبتلا به سرطان بوده و مجبور است «شیمی‌درمانی» و «رادیوتراپی» را به منظور درمان انجام دهد. این دو روش درمانی بر سلول‌های جنسی تأثیرات مخرب داشته و باعث کاهش توانایی باروری فرد و یا  ناباروری وی در آینده  می شوند.

بنابراین قبل از شروع شیمی‌درمانی، رادیوتراپی و یا هرگونه جراحی انجماد بافت تخمدان به بیمار توصیه می‌شود.  بیمار می تواند قبل از شروع پروسه درمانی اش به مرکز مراجعه کند.

*برای بیمارانی که مبتلا به سرطانهایی مانند سرطان تخمدان هستند چطور؟

در بیماران مبتلا به سرطان تخمدان و یا سرطانهای حساس به هورمون این روش پیشنهاد نمی شود.

معمولاً در اکثر افراد مبتلا به هر نوع سرطان که نیاز به شیمی‌درمانی و یا رادیوتراپی دارند، انجماد بافت تخمدان می‌تواند انجام شود. ولی در افراد مبتلا به  سرطان تخمدان و یا سرطانهای حساس به هورمون پیشنهاد نمی شود.

البته باید این نکته را در نظر داشت قبل از انتقال بافت تخمدان و انجماد آن حتما باید بافت از لحاظ آلوده بودن به سلول‌های سرطانی مورد بررسی قرار گیرد زیرا فقط نمونه های غیرآلوده در بانک رویان نگهداری می شوند، در غیر این صورت بعد از سه تا پنج سال در صورتی که فرد بخواهد پیوند انجام دهد احتمال بازگشت سلولهای سرطانی به فرد و بروز دوباره سرطان وجود خواهد داشت.

قبل از انتقال بافت تخمدان و انجماد آن حتما باید بافت از لحاظ آلوده بودن به سلول‌های سرطانی مورد بررسی قرار گیرد زیرا فقط نمونه های غیرآلوده در بانک رویان نگهداری می شوند، زیرا بعد از سه تا پنج سال در صورتی که فرد بخواهد پیوند انجام دهد احتمال بازگشت سلولهای سرطانی به فرد و بروز دوباره سرطان وجود خواهد داشت*پیش از این اشاره کردید که یکی از فاکتورها سن افراد است؛ بهترین زمان برای انجماد بافت در چه سنی جواب می دهد؟

 بهترین زمان تا سن ۳۵ الی ۳۷ سال است و به افراد با سن بالاتر برای انجماد بافت تخمدان توصیه نمی شود. معمولا ساختار تخمک در سنین بیشتر از ۳۵ سال تغییر می کند. از این رو توصیه نمی شود؛ اما گاهی بنا به درخواست بیمار این کار در صورت داشتن شرایط مناسب بافت انجام می گیرد و نمونه های آنها در بانک تخمدان رویان ذخیره می شود.

*مردم چقدر از وجود این بانک در رویان اطلاع دارند؟ 

متاسفانه موضوع حفظ باروری در  مبتلایان به سرطان از طریق انجماد بافت تخمدان در کشور ما به خوبی شناخته شده نیست. این مهم باید توسط آنکولوژیست ها به بیمار شناسانده شود زیرا عدم آگاهی از این موضوع گرفتن یک شانس از بیمار است.

در حال حاضر بیماران توسط آنکولوژیست یا متخصص زنان به بانک معرفی می شوند.

*با این وجود عدم اطلاع بیمار و پزشکان آنکولوژیست از این روش ها می تواند به عنوان چالشی باشد که در این مسیر وجود دارد.

بله. مشکلی که همواره از ابتدای این کار وجود داشته عدم آگاهی برخی از پزشکان زنان و آنکولوژیست ها بوده است. به همین دلیل معمولا بیمار هم از این شانس مطلع نمی شود. البته که طی تلاش هایی که تا کنون داشته ایم در حال حاضر تعداد بیشتری از آنکولوژیست ها با این روش آشنایی دارند و اگر امکان انجماد بافت وجود داشته باشد فورا فرد را به بانک تخمدان رویان ارجاع می دهند.

*آیا این روش ها تنها برای بانوان مبتلا به سرطان انجام می شود یا در آقایان مبتلا به سرطان هم امکان باروری وجود دارد؟

انجماد جنین، تخمک و تخمدان روشهای حفظ باروری در خانم‌های مبتلا به سرطان، افرادی که به هر دلیلی ذخیره تخمدانی آنها در معرض خطر است و افرادی که به هر دلیلی قصد به تاخیر انداختن باروری خود را دارند جزو روش هایی است که در خانم ها انجام می گیرد.

 برای آقایان هم می توان ذخیره سازی اسپرم را انجام داد. آنها  می توانند قبل از شروع دوره درمانی نمونه اسپرم خود را در بانک اسپرم ذخیره کنند. در آقایان بالغ که امکان ارائه نمونه دارند سن مهم نیست.

*آیا با توجه به اینکه چندین  راه برای نگهداری نمونه های بیمار وجود دارد، فقط یک روش استفاده می شود؟

خیر در برخی موارد اگر امکان داشته باشد برای بیمار از چند روش حفظ باروری (انجماد تخمک و تخمدان بصورت همزمان) استفاده می شود. این کار سبب می شود که شانس باروری بعدی بیمار بیشتر شود.

*نمونه های بیماران در چه شرایطی نگهداری می شوند؟

نگهداری نمونه ها در تانک های نیتروژن صورت می گیرد که مدام کنترل می شوند.

*تاکنون چند نمونه در بانک تخمدان رویان ذخیره و نگهداری شده است تا بیماران بعد از بهبودی برای پیوند و نهایتا بارداری اقدام کنند؟

از زمانی که شروع کردیم تا به امروز بیش از ۵۰۰ بیمار برای مشاوره مراجعه کرده اند که بسیاری از آنها می توانستند از سایر روشهای حفظ باروری استفاده کنند و به پزشک زنان ارجاع داده شدند. گروهی نیز سن مناسبی نداشتند و یا درمان سرطان را آغاز کرده بودند.

 از بین این ۵۰۰ مراجعه  ۷۷ بیمار اندیکاسیون انجماد بافت تخمدان را داشتند که  ۷۷ درصد مجرد و ۲۳ درصد متاهل بودند.

*تا چه زمانی امکان استفاده از نمونه های بافت ذخیره شده در بانک برای بیمار قابل استفاده و پیوند است؟

محدودیت زمانی خاصی برای نگهداری نمونه وجود ندارد فقط بیمار باید سالیانه برای شارژ به بانک مراجعه کند. اگر از زمان درمان بیمار سه تا پنج سال گذشته باشد می تواند جهت درخواست پیوند به بانک مراجعه کند تا تحت مشاوره برای بارداری قرار بگیرد.

*طی پروسه حفظ باروری چه متخصصانی لازم است در حفظ باروری مبتلایان به سرطان و نهایتا برای ارجاع به بانک تخمدان رویان در جریان باشند؟

آنکولوژیست ها، متخصصین زنان و جنین شناس ها پایه های اصلی این کار هستند و نکته مهم هماهنگی تیم درمانی است.

*عملا می توان گفت که با این روش رویای بارداری در افراد مبتلا به سرطان محقق می شود آیا این موضوع در درمان بیماری سرطان آنها موثر است؟

این اتفاق دقیقا در ایجاد انگیزه برای مبتلایان به سرطان موثر است و باعث می شود علاقه به بهبود و بازگشت به زندگی عادی در آنها بالا رود. به همین دلیل تقاضا برای ذخیره نمونه روز به روز بیشتر می شود.

*قطعا هر کار نوپایی با مشکلاتی رو به رو است  باتوجه به اینکه این اقدام در کشور نوپاست و نیاز به هماهنگی های زیادی بین بیمار و متخصصان دارد چه معضلاتی دارد؟

بله. عمده ترین مشکل هزینه است. مخصوصا در بیماران مبتلا به سرطان،  متاسفانه این مورد در کشور ما تحت پوشش بیمه نیست اگر  اقدامات مربوط به حفظ باروری در افراد مبتلا به سرطان بیمه بود مطمئنا انگیزه ها بالاتر می رفت.

حفظ و ذخیره سازی نمونه های تخمدانی در بانک تخمدان نیاز به اطلاع رسانی دارد و همکاری بسیار نزدیک پزشکان زنان و آنکولوژیست ها دارد که به تنهایی قابل انجام نیست در صورت همکاری نهادهای بالاتر و اطلاع رسانی جامع تر مطمئنا همکاری ها آسانتر خواهد شد و بیماران بدون سردرگمی در مسیر مناسب راهنمایی خواهند شد.

*آیا برای ترویج این کار اقدامی در راستای همکاریهای با مراکز مرتبط با بیماران مبتلا به سرطان یا پزشکان مختلف انجام داده‌ید؟

بله. از ابتدا شروع کار ما با معرفی بانک تخمدان در بیمارستانها و مراکز درمانی بود. در حال حاضر نیز با برخی بیمارستانها شروع به همکاری کرده ایم و در این راستا در خرداد ماه امسال با همکاری این بیمارستان ها سمپوزیوم سرطان و باروری را برگزار کردیم. امیدواریم با مراکز جامع درمان سرطان و پزشکانی که با بیماران مبتلا به سرطان ارتباط مستقیم دارند ارتباطات بیشتر و موثرتری داشته باشیم.

*با توجه به گفته شما که این روش در کشورهای دیگر هم انجام می گیرد آیا تا کنون تولد نوزادی هم اعلام شده است؟ اگر بوده چه تعداد هستند؟

بله. بر اساس آخرین گزارش در کنگره  ISFP۲۰۱۷، تاکنون ۱۳۰ تولد زنده در دنیا بعد از پیوند بافتهای تخمدان منجمد شده اتفاق افتاده است.

اکنون مدت ۴-۵ سال است که از روش انجمادی بافت مطمئن شده‌ایم و پس از آن نمونه تخمدان بیماران بدون آسیب منجمد و نگهداری و انجماد بافت تخمدان  به صورت یک خدمت تخصصی عرضه می شود.

*از آنجایی که این روش همواره جزء روشهای مهم برای مبتلایان به این بیماری به شمار می رود لازم است بدانیم که پیشرفت کشور ما نسبت به سایر کشورها در زمینه نگهداری نمونه های بافتی مبتلایان به سرطان چگونه است؟

خیلی از کشورها مانند بلژیک و آمریکا پیشرفت زیادی در این زمینه داشته اند و در حال حاضر به صورت عادی این کار در کشورشان انجام می شود. بلژیک در سال ۲۰۰۴ اولین تولد حاصل از انجماد و پیوند بافت تخمدان را گزارش داد. ما از لحاظ حفظ و نگهداری بافت تخمدان با کشورهای پیشرفته برابری می کنیم و همواره تلاش می کنیم تا پروتکل نگهداری بافت تخمدان را در رده کشورهای پیشرو نگه داریم.

*آیا از پایان نامه های دانشجویی برای تزریق نوآوری به پروژه ذخیره و نگهداری نمونه ها استفاده می کنید؟

در واقع شروع کار بانک تخمدان در پی انجام پایان نامه های دانشجویی بود. در حال حاضر هم دانشجویان رشته تکوین، بیولوژی تولید مثل، علوم تشریح و غیره در مقاطع فوق لیسانس و دکترا در این زمینه فعالیت می کنند و پایان نامه هایشان به صورت هدفمند در این راستا انجام می شود.