سيري در حيات علمي علامه سيّد محمّد باقر موّحد ابطحي رضوان الله علیه

· سخن نخست : حيات علمي و درك اساتيد بزرگ

حضرت آیت الله حاج سید محمد باقر موحد ابطحی، یکی از فقیهان و محدثان و عالمان سخت کوش و پر تلاش حوزه علمیه قم بود که آثار و مآثر بسیار و مفاخر جاودان از خود به یادگار نهاد.

آن فقید سعید در شب دوم رمضان المبارک 1346ق (16 اسفند 1306 ش)، در اصفهان، در خانواده علم و فضیلت زاده شد. پدرش آیت الله حاج سید مرتضی موسوی ابطحی (1320-1413ق) از شاگردان آیات عظام سید محمد نجف آبادی، سید علی نجف آبادی و شیخ محمد رضا نجفی مسجد شاهی و مادرش صبیه محترمه آیت الله حاج سید محمد تقی موسوی احمد آبادی اصفهانی، صاحب (مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم علیه السلام) بود.

آن مرحوم، در اوان نوجوانی در مدرسه صدر، ادبیات را نزد والد بزرگوارش و سطوح را نزد آیات: والدش، حاج آقا رحیم ارباب و شیخ محمود مفید فرا گرفت. سپس در 17 سالگی (1363ق-1323 ش) به قم آمد و در مدرسه حجتیه اقامت گزید و به دروس آیات عظام حجت، بروجردی، سید احمد خوانساری، امام خمینی و سید محمد محقق داماد حاضر شد و مبانی علمی اش را استوار ساخت و در دروس اساتیدش آیات عظام گلپایگانی،اراکی، علامه طباطبایی و به ویژه آیت الله العظمی بروجردی^{قدس سرهم} با بحث و اشکال مورد توجه قرار گرفت و نامش در زمره فضلای خوش فکر زبانزد بود. به تعبير مقام معظم رهبري مدظله‌العالي آيت الله موحد ابطحي از معدود افرادي بود كه در درس آيت الله‌العظمي بروجردي اشكال مي‌كرده است.

در سال 1370ق، رهسپار نجف اشرف شد و دوره کوتاهی نیز در حوزه علمیه نجف از محضر اساتیدی همچون حضرات آیات عظام سید ابوالقاسم خویی، سید عبدالهادی شیرازی، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی، سیدعلی یثربی و ... استفاده کردند. پس از مدتی ایشان به توصیه فقیه و عارف وارسته، مرحوم آیت الله حاج سید جمال الدین گلپایگانی به قم مراجعت مي‌كند.

آیت الله سید محمد باقر موحد ابطحی در ایام تابستان که حوزه علمیه قم تعطیل بود، در اصفهان دروس طب (نظیر قانون بوعلی سینا، الاسباب و العلامات، شرح اسباب(شرح نفیسی) و ...) را نزد اساتید مطرح آن دوره، از جمله مرحوم والد (آیت الله سید مرتضی موحد ابطحی) و علامه حاج میرزا محمد طبیب‌زاده فراگرفتند و در زندگی خود بسیار از آموزه‌های طب سنتی و اسلامی استفاده می‌کردند.

آيت الله موحد ابطحي از پرورش یافتگان مکتب علمی مرجع بزرگ شیعه مرحوم آیت الله العظمی بروجردی اعلی الله مقامه است. عمده فعاليت‌هاي ايشان متأثر از استاد بزرگوارش بود. آيت الله‌العظمي بروجردي در تدریس علم اصول، ساده ­گویی و کوتاه کردن مطالب و اجتناب از مباحث زائد بود.

ایشان همچون علمای سلف مثل شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، شیخ طبرسی و علامه بحرالعلوم، در علوم اسلامی دارای جامعیت بود. در فقه شیوه ای استنباطی را به کار برد. علاوه بر این، به تتبع و جستجو در اقوال پیشینیان و نظریات قدما در فقه (چه شیعه و چه سنی) می ‌پرداخت.

او در علم رجال روشی منحصر به فرد و ابتکاری داشت. سندهای احادیث کتاب کافی، تهذیب، استبصار و... را از متون آنها جدا کرده و با دقت مطالعه می‌کرد و این کار دست آوردهای ارزشمندی نصیب محققان می‌کرد.

آيت الله موحد ابطحي به تبع استاد خود براي حديث اهميت قائل بود. به دليل درك اين اهميت مباحث رجالي نيز اهميت پيدا كرد. اساس کار آیت االله ابطحی در تحقیق بر اسـتقراء بود، نظر ایشان این بود که باید در هر بابی تمام روایات مربوط به آن مسأله را در نظر گرفت. در مورد ابواب غیرفقهی نیز بایدچنین روشی را به کار برد. در نقل احاديث متحدات هرحديث را جمع‌آوري مي‌نمود. اين امر باعث مي‌شد كه اگر درسند حديثي رواي مجمل باشد، در حديث متحد كه چه‌بسا از كتب ديگري باشد، اين اجمال برطرف مي‌گردد.

سالها تحقيق اين علامه متتبع را مي‌توان در محورهاي زير بررسي نمود:

· سخن دوم: آغازگر تفسير موضوعي

آيت الله موحدابطحي در مطالعات قرآني توجه ويژ‌ه‌اي به تفسير قرآن كريم داشت و به تعبير مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمي سبحاني حفظه‌الله‌تعالي، نخستين بار كسي كه چشم حوزه‌هاي شيعي را به «تفسير موضوعي» باز كرد، آيت الله موحد ابطحي بود. در بين علماي اهل سنت شيخ محمود شلوت نخسيتي فردي بود كه به تفسير موضوعي پرداخت و آيت الله موحد ابطحي بيش از نيم قرن قبل و براي نخستين بار در بين علماي شيعه، به تفسير موضوعي قرآن كريم پرداخت.

آيت الله موحد ابطحي تفسير موضوعي خود را با مباحث خلقت آغاز مي‌نمايد و تمام آيات مرتبط با خلقت را در كنار هم قرار مي‌دهت و بعد به مباحث نبوت مي‌رسد. جلد اول و دوم اين موسوعه قرآني با نام «المدخل الي تفسير الموضوعي للقرآن الكريم» در سال 1389ه.ق در نجف اشرف به چاپ رسيد.

در تصحيح كتب تفسيري نيز آيت الله موحد ابطحي با دقت درنقل قول‌هاي «تفسير قمي» و «بصائرالدرجات» كار بزرگ ديگري نيز در اين زمينه انجام داد. اقدام ديگر قرآني اين دلباخته امام زمان عجل‌الله‌تعالي‌فرجه تأليف كتاب «جامع‌الاخبار» است، كتابي كه هم به علوم قرآني و هم به فضايل آيات قرآن مي‌پردازد و كيفيت وحي را در آن به صورت محققانه مورد بررسي قرار مي‌دهد. از آيت الله معرفت نقل است كه آن استاد قرآني حوزه علميه به كتاب جامع الاخبار عنايت داشته و فرموده بودند كه اگر اين كتاب را قبل از تأليف التمهيد مشاهده مي‌كردند، به نوشتن كتاب خود اقدام نمي‌كردند. اين نشان‌دهنده عمق بالاي مطالب قرآني آيت الله موحد ابطحي است.

ازديگر اقدامات قرآني آيت الله موحد ابطحي، جمع‌آوري روايات تفسيري ائمه اطهار عليهم‌السلام بود. براي اين منظور روايات تفسيري از ائمه اطهار عليهم‌السلام، ذيل آيه مناسب خود به ترتيب سوره‌هاي قرآن جمع‌آوري شده است كه پس از ثلمه ارتحال ايشان توسط شاگردان آن مرحوم در مدرسه امام مهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف، كار تحقيق اين موسوعه عظيم ادامه دارد.

· سخن سوم:احياء تراث شيعه

يكي از خلاءهاي موجود در حوزه‌هاي علمي شيعه،‌ كار تحقيقي جامع در خصوص احاديث و رجال حديثي بوده است. اين خلاء خصوصاً در زمان مرجعيت عام حضرت آيت الله العظمي بروجردي رضوان‌الله‌عليه محسوس بود. با درك اين خلاء، آيت الله‌العظمي بروجردي طرحي ضمن ارائه طرحي، گروهي را مأمور گردآوري احاديث شيعه نمودند. آيت الله موحد ابطحي نيز از اعضاء فعال اين لجنه علمي و تحقيقاتي بود. لجنه‌اي كه اقدامات علمي آنها منجر به تأليف كتاب «جامع احاديث الشيعه» تحت اشراف آيت الله‌العظمي بروجردي گرديد.

با درك اين ضرورت و پس از مرجع عاليقدر شيعه آيت الله العظمي بروجردي، آيت الله موحد ابطحي بخشي از فعاليت علمي و تحقيقاتي خود را بر احياء تراث شيعه قرار داد. رسم علماي قديم اين بود كه مجموعه اخبار جمع‌آوري شده از علماي مختلف را تحت عنوان مجموعه‌هاي حديثي به چاپ مي‌رساندند كه مشهورترين آن مجموعه 110 جلدي بحارالانوار علامه محمدباقر مجلسي است.

آيت الله موحد ابطحي با محور قرار دادن كتاب «عوالم‌العلوم» اثر آقاشيخ عبدالله بحراني اصفهاني، احاديث مختلف را از كتب گوناگون جمع‌آوري نموده و با تحقيقات فراوان رجالي و درايي و حديثي يك موسوعه جامع و كامل را تدوين نمود؛ موسوعه‌اي كه در حدود 130 جلد گردآوري شده است.

«عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال» اثر آقاشيخ عبدالله بحراني اصفهاني است. عبدالله بن نورالله بحرانی فقیه و محدث شیعه سده یازدهم و دوازدهم هجری بود. او از شاگردان محمدباقر مجلسی بود و از کسانی بود که در تدوین بحارالانوار او را یاری کردند. پس از درگذشت مجلسی، مستدرک بحارالانوار را با نام عوالم العلوم و المعارف تألیف کرد.

كتاب عوالم شامل موضوعاتی در توحید و نبوت ، احوال مرگ، برزخ، احوال عالم، خلق، سماوات و ارض، سایر اصول عقاید، شرح احوال پیامبران، پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السّلام با استدلالات فراوان درباره صحت اعتقادات امامیه و روایات فراوان فقهی است. بی شک طرح و تدوین کتاب عوالم متاثر و الهام گرفته از دوران حضور بحرانی در تدوین بحارالانوار است و شاید بتوان گفت که این اثر که با ابتکار محقق بحرانی گردآوری شد، یک آرزوی بزرگ علامه مجلسی را محقق ساخت چون مجلسی پس از تدوین «بحارالانوار» بر آن شد تا با نگارش (مستدرک البحار) تمام احادیث و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام را یکجا گردآورد و هرآنچه را در «بحارالانوار» نیامده بود، با استفاده از دیگر کتابهایی که بدانها دست نیافته بود و پس از تالیف بحار آنها را فراهم آورد، به آن اضافه نماید، ‌مطلبي علامه مجلسي در مقدمه بحارالانوار به آن اشاره دارد.

آيت الله موحد ابطحي با محور قرار دادن كتاب عوالم،‌ احاديث را از كتب ديگر و جهان اسلام جمع‌آروي نمود و مستدركاتي نيز به اين مجموعه افزود كه مي‌توان به احاديث اميرالمؤمنين عليه‌السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌عليها اشاره نمود. به عبارت ديگر آيت الله موحد ابطحي با جمع‌آوري احاديث مختلف از منابع گوناگون،‌ كتاب عوالم را احياء نمود. در اخلاص و تقوي آن مرد خدا همين بس كه با وجود اين استدراكات فراوان وچندبرابر شدن حاصل کار ایشان نسبت به کار جناب بحرانی، حاضر نشد نام خود را به عنوان مؤلف كتاب درج نمايد و نام ايشان تنها به عنوان محقق اين مجموعه روي كتاب نوشته شد.

· سخن چهارم: سيري در ادعيه ائمه اهل‌البيت عليهم‌السلام

در آموزه‌هاي اسلامي دعا و توسل جايگاه ويژه‌اي دارد. قرآن كريم مشحون از ادعيه والايي است كه از زبان پيامبران الهي و مومنين صادر شده و توصيه مؤكد حضرات معصومين عليهم‌السلام بر قرائت مكرّر دعا،‌ خود گواه ديگري بر اهميت دعا در زندگي انسان است. كمال نفس آدمي در اين است كه خود را به وسيله دعا منقطع سازد و اوج بگيرد؛ چه آنكه شرايط دعا را متعدد گفته‌اند كه طلب حقيقي، ايمان به رحمت واسعه الهي، هماهنگي شئون زندگي با دعا و... از آن جمله است.

يكي از برجسته‌ترين اقدامات آيت الله موحد ابطحي رضوان‌الله‌تعالي‌عليه، تدوين مجموعه ائمه نقل شده از حضرات معصومين عليهم‌السلام تحت عنوان الصحيفه الجامعه است. نخستين مجموعه از اين صحائف، دربرگيرنده ادعيه مأثوره از امام علي بن‌الحسين زين العابدين عليه السلام است.

آيت الله موحد ابطحي با جمعي از شاگردان فاضل خود يك كار تحقيقي برزگ را آغاز نمود. با جسـتجوي کامل در همه کتابهاي دعا وحـدیث (اعم از قدیم و جدید) تمام دعاهایی که از آن حضـرت رسیده است،‌ جمع‌آوري گرديد. بدين‌ترتيب تعداد دعاهاي صحيفه سجاديه به 272 دعا رسيد كه با تحقیقی گسترده، در مورد نسـخه هاي گوناگون دعاها و بررسی كم وکیف آنها، دقیقترین وصـحیحترین نسـخه انتخاب شد. از سويي با تحقيق گسترده ادبي، عالي‌ترين كيفيت در اعراب‌گذاري اعمال شد و تهيه فهرست دقيق ادعيه امكان دسترسي به اين مجموعه را آسان‌تر نمود.

به همين منوال جمع‌آوري و تحقيق جامعي بر روي ادعيه ساير ائمه نيز اعمال گرديد و بدين‌ترتيب مجموعه گرانسنگ ديگري از تأليفات آيت الله موحد ابطحي با موضوع ادعيه مأثوره به چاپ رسيد. يكي از عظيم‌ترين كتب از اين مجموعه «الصحيفه‌الصادقيه‌الجامعه» است. امام صادق عليه‌السلام، رييس مذهب جعفري را بيشتر با احاديث فقهي و مربوط به احكام در ياد داريم، اما ادعيه فراواني از ايشان وارد شده است كه در هر زمان و هر مسئله‌اي انسان اراده كند،‌ دريايي از معارف در پيش اوست. يكي از شاهكارهاي آيت اله موحد ابطحي،‌ «الصحيفه الصادقيه الجامعه» است كه درآن 1155 دعايي كه از صادق آل محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله وارد شده را به ترتيبي دقيق و علمي و با فهرست‌هاي فني و كم‌نظيري فراهم آمده ‌است.

معظم له به خاطر علاقه به دانشگاه امام صادق عليه‌السلام و بيش از 60 سال رفاقت و صداقت با مرحوم آيت الله مهدوي كني قدس‌سره،‌ اين مجموعه شريف را به مناسبت سالگرد تأسيس دانشگاه امام صادق عليه‌السلام به اين دانشگاه اهدا نموده است و ‌آيت الله مهدوي كني قدس‌سره بر آن مقدمه‌اي نگاشته‌اند.

((ترجمه قسمتی از مقدمه حضرت آيت الله مهدوي كني قدس‌سره ‌بر كتاب الصحيفه الصادقيه الجامعه))

بسم الله الرحمن الرحيم

… اما بعد درباب اين كتاب؛‌ اين مجموعه ارزشمند الصحيفه الصادقيه در دعاهاي مأثوره از امام صادق عليه السلام،‌ رييس مذهب شيعه اماميه، كه علامه محقق و متتبع آيت الله سيد محمد باقر موحد ابطحي از كتب معتبر جمع‌آوري نموده و آن را در بهترين ترتيب تحقيق نموده است. فقيهي كه پس از صحيفه سجاديه،‌ علويه،‌ فاطميه و رضويه به تحقيق و نگارش اين كتاب همت نموده است. خداي متعال از تمامي تلاشها و مساعدت‌هاي اين عالم بزرگوار، سپاس شایسته و پاداش بزرگ مرحمت فرماید.

اين تراث قيّم، نمونه اي از فضائل امام صادق عليه السلام و نشان‌گر زهد و عبوديت و عرفان و نزديكي او به خداي متعال است و مي‌تواند فرق مسلمان را از علم والاي او و كمال و معرفت اين امام همام به اسماء‌ و صفات الهي جل جلاله آشنا سازد و ارزشهاي اخلاقي را نشان دهد؛‌ مانند امامي از ائمه اهل‌البيت عليهم السلام به مردم آداب دعا را بياموزد و كيفيت مناجات با پروردگار عالي‌مرتبه را يادآوري سازد.

اين مجموعه گران‌سنگ مشتمل بر ادعيه مأثوره از امامي از امامان اهل‌البيت عليهم‌السلام و وارثي از وارثان علم نبي مكرم(ص) است،‌ دعاهايي كه به آسمان مي رود و متضمن معارفي است كه خداي متعال در قرآن كريم آورده است و انسان را درباره مسئوليت خويش در جامعه در برابر برادران ايماني آگاه سازد.موجب افتخار ماست که دانشگاه امام صادق علیه السلام به انتشار این کتاب ارزشمند اقدام نموده است که نشانه ديگر از تلاش دانشگاه امام صادق عليه السلام براي نشر معارف اهل‌البيت عليهم‌السلام و تربيت نسل صالح است. خداي متعال را به پاس توفيق انتشار اين مجموعه در راستاي اعتلاي كلمه حق و نشر معارف اهل‌البيت عليهم السلام سپاس مي‌گوييم.

تهران- دانشگاه امام صادق علیه السلام-17 ربیع الاول 1423

· سخن پایانی : فقه سنتي و جواهري، اجتهاد نو و پويا

يكي از اقدامات آيت الله حاج سيد محمدباقر موحدابطحي كه درنوع خود بي‌سابقه بود، ايجاد مركز تحقيقي رايانه اي بود. مدرسه الامام المهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف، مدرسه‌اي نوين و يك مركز بزرك تحقيقي در شهر مقدس قم بود كه بيش از نيم قرن پيش و در زمان طاغوت و به همت آيت الله موحد ابطحي تأسيس شد.

از ديگر اقدامات آيت الله موحد ابطحي در مدرسه الامام المهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف،‌استفاده از رايانه در تحقيقلات علمي بود. در سفر درماني آيت الله‌العظمي گلپايگاني به خارج از كشور،‌ آيت الله موحد ابطحي كه در معيت معظم‌له بودند، با همراهي خيّري پاكستاني، رايانه‌هايي خريداري و جهت استفاده در تحقيقات مدرسه الامام المهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف به ايران منتقل مي‌گردد.

مدرسه الامام المهدي عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف اكنون پس از ارتحال مؤسس فرهيخته و دانشمند خود راه پرنوري كه علامه متتبع و فقيه جامع آيت الله موحد ابطحي آغاز نمود، با قوت ادامه مي‌دهد.

به کوشش:امیرمحمدکلانتری،سیدعلی میرلوحی

دانشگاه امام صادق علیه السلام