ساخت این مجموعه ی شگفت انگیز در اواخر دوران زندیه شروع و در اوایل دوران قاجاریه (۱۳۰۰ تا ۱۳۶۴ هجری قمری) به پایان رسید.
به گزارش خبرگزاری دانا، گروه ایران شناسی و استان ها؛ بیش از یک قرن پیش، زمانی که اکبریه
روستایی در سه کیلومتری جنوب شرقی بیرجند بود، باغی به وسعت بیش از ۴۵کیلومتر مربع در فضایی کوهستانی برای انجام امور
دیوانی، سکونت و پذیرایی ساخته شد و در حال حاضر، مجموعه ارزشمندی در شهر بیرجند
است که همچون زمرد سبز در کویر خراسان می درخشد.
چرا باغ و عمارت اکبریه احداث شد؟
با گسترش بیرجند، استفاده از ارگ بهارستان _اولین ارگ حکومتی در بیرجند_ کمتر مورد قبول حاکمان منطقه قرار گرفت؛ زیرا با رشد محلات بیرجند، این ارگ در کنار محل زندگی عموم مردم واقع شد؛ در نتیجه حراست و حفاظت از ارگ سخت تر از گذشته انجام می گرفت و همچنین، بر خلاف میل حاکمان، روابط آنان زیر نظر مردم قرار گرفته بود.
این مسایل سبب شد تا در اواخر حکومت زندیه، به دستور علی اکبر خان خزیمه، بنّایی باشکوه باغ اکبریه مجاور قنات و دامنه کوه باقران آغاز شود.
نگاهی گذرا به رازدار تاریخ بیرجند!
( باغ اکبریه، از تاسیس در دوران زندیه تا نمادی برای حکومت پهلوی)
علی اکبر خان از خاندان خزیمه عَلَم _ از نسل خازم بن خزیمه، سردار عرب و فاتح خراسان_ و فرزندش ابراهیم شوکت الملک از زمین داران بزرگ آن دوره، حاکم منطقه بیرجند و جنوب خراسان و سیستان بود.
ساخت این مجموعه ی شگفت انگیز در اواخر دوران زندیه شروع و در اوایل دوران قاجاریه (۱۳۰۰ تا ۱۳۶۴ هجری قمری) به پایان رسید. سپس شوکت الملک ساختمان عمارت را در باغ احداث کرد. آن ها از این باغ به عنوان محلی برای زندگی و حکومت داری استفاده می نمودند؛ تا آن جا که در لهجه محلی بیرجند، به کلاته سرکار امیر (به معنای قلعه امیرِ شهر) شهرت یافت.
از ابتدای شروع حکومت پهلوی تا پایان آن، هیچ عمارت و ساختمانی به مجموعه باغ اکبریه اضافه نشده و صرفاً تغییرات کمی در معماری بعضی بخش ها صورت گرفته است ( که با توجه به گذر زمان، ضروری می باشد؛ از جمله، افزودن حمام و تجهیز باغ به امکانات برق و آب شهری و تلفن).
پس از فوت ابراهیم خان شوکت الملک، پسر وی اسدالله علم، وزیر دربار شاه، از این باغ برای سکونت در برخی ایام سال استفاده می کرد و در نهایت، باغ اکبریه را وقف آستان قدس رضوی نمود . در آن زمان، مشکلاتی که در کشور وجود داشت، امکان نظارت و حفاظت از باغ نبود؛ حتی در اوایل شروع انقلاب، این مجموعه، به عنوان یکی از نمادهای حکومت پهلوی به تصرف مردم در آمد. به گفته اسدالله علم، آن ها بارها از رضاشاه و پسرش در این مجموعه پذیرایی نمودند.
بی توجهی به این مجموعه در سال های بعدی نیز ادامه داشت و استفاده از این بنای تاریخی برای امور اداری و نظامی و انتظامی، موجب تخریب مجموعه شد. سرانجام در سال ۱۳۷۱ این عمارت در اختیار سازمان میراث و فرهنگی کشور قرار گرفت و مرمت شد.
ویژگی های شگفت انگیز باغ تاریخی اکبریه، میراث جهانی یونسکو
عمارت دو طبقه ای اکبریه در انتهای شرقی باغ قرار دارد و طبقه همکف دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم باغ (باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل) را برقرار می کند. عمارت تابستانی و استخر آب در داخل این باغ پر جاذبه در بیرجند نیز بر زیبایی آن افزوده است.
باغ تاریخی اکبریه که با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد، در مسیر عبور جوی آب قرار داشته و محصورشده با دیوارهای بلند است.
در این مجموعه رنگی از معماری روسی و معماری ترکی دیده می شود که تلفیق آن ها با سبک معماری اسلامی نقشی نو و زیبا خلق کرده است.
در باغ جنوبی فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی، حوضی بسیار بزرگ و دیواره غربی اصطبلقرار گرفته است. البته، باغ شمالی وسعت بیشتری نسبت به باغ جنوبی دارد.
وجود درختان غیر مثمر، نظیر درختان بلند قامت کاج (که عمر آن ها به بیش از صد سال می رسد) و درختان میوه هم چون پسته و انار، درختچه‌هایی مانند گل محمدی، رز و بوته‌ها و گل‌های فصلی، تالار آیینه‌ها، گنبد کلاه‌فرنگی و تزئینات مقرنس لاله زنبوری و دیگر جاذبه های حیرت انگیز در باغ، سبب شد تا در سال ۲۰۱۱ میلادیبه عنوان یکی از ۹ باغ تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد.
الگو برداری از معماری ویژه ی باغ اکبریه
یکی از اصلی ترین ویژگی های باغ اکبریه، وجود حیاط پشتی در قسمت جنوبی باغ است که بعدها از آن الگوبرداری شدو امروزه می توان نمونه آین سبک معماری را در باغ ها و بناهای دیگر، از جمله باغ ایل گلی تبریز و باغ فرح آباد اصفهان یافت. حیاط پشتی، متصل به بافت روستایی اطراف بوده و شاه نشینی مستطیل شکل دارد.
بزرگترین موزه استان خراسان جنوبی
موزه باستانی شناسی بیرجند در سال ۱۳۷۱ در طبقه اول ساختمان تشریفات احداث شد و در سال های بعد، علاوه بر بزرگتر کردن وسعت موزه، بر تجهیزات آن افزودند. هم اکنون در این موزه بزرگ، اشیا عتیقه، کوزه های سفالی، سکه و اسلحه که در حقیقت، تاریخ منطقه از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجار است، برای بازدید به نمایش گذاشته شده است.
در سال ۱۳۷۲ نیز موزه مردم شناسی بیرجند در باغ اکبریه تاسیس شد. در این موزه از مشاغل و وسایلی که در گذشته مردم منطقه از آن استفاده می کردند اما امروزه دیگر نمی توان نمونه های آن را یافت، می توان بازدید کرد. موزه عروسک و فرهنگ خراسان و موزه مشاهیر نیز، بخش های دیگری از این موزه هستند.
