همواره خطر زمین لرزه در پایتخت تهدید کننده‌ای جدی برای شهری با ۱۰ میلیون نفر ساکن بوده است. با توجه به واقع شدن شهر تهران در کمربند لرزه خیز البرز و سابقه تاریخی رخداد زمین لرزه‌های شدید در محدوده شهرری و نواحی شمالی آن، همچنان خطر رخداد زمین لرزه وجود دارد.
به گزارش خبرگزاری دانا «زلزله»؛ کلمه‌ای که در ذهن با تکانه‌های بسیار همراه است. «زلزله در تهران»؛ دو کلمه‌ای که جز وحشت فراوان چیز دیگری در ذهن ساکنان تهرانی تداعی نخواهد کرد.
رشد ناهماهنگ و غیراصولی شهر تهران در چند دهه اخیر، ساخت و ساز در حریم گسل‌ها، وجود بافت‌های آسیب پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر و بسیاری موارد دیگر نشان می‌دهند که در صورت وقوع زلزله‌ای شدید در تهران، تلفات و صدمات جبران ناپذیری به این شهر و در نگاهی جامع نگر به کل کشور وارد خواهد شد.
اما قرار نیست که این گزارش به فجایع و اتفاقات دردناک و وحشتناکی که پس از زلزله رخ می‌دهد، بپردازد؛ بلکه گزارش مذکور تلاش دارد تا درباره گسل‌های شهر تهران و بایدها و نبایدهای زندگی در اطراف گسل‌های خطرناک، آگاهی دهد.
تهران ۲۳ گسل دارد
شهر تهران روی گسل‌های متعدد اصلی، متوسط و فرعی بنا شده و پیرامون آن را نیز گسل‌های مهمی نظیر مشا و پارچین احاطه کرده است که شواهد فعالیت برخی از آنها بر پایه مطالعات زمین شناسی و ثبت دستگاهی زمین لرزه وجود دارد.
تهران سه گسل اصلی به نام‌های نیاوران (۱۴ کیلومتر در مناطق ۱ و ۲)، لویزان (۲۵ کیلومتر در مناطق ۱ و ۳ و ۴) و ری (شمال گسل ری به طول ۱۵ کیلومتر در مناطق ۱۵، ۱۹ و ۲۰ و جنوب گسل ری به طول ۲۸ کیلومتر در منطقه ۲۰) هستند. اما تعداد گسل‌های متوسط و فرعی بیشتر از گسل‌های اصلی است.
به گفته علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی؛ ۲۳ گسل به طول ۸۸.۵ کیلومتر تا سال ۱۳۹۷ در مناطق ۲۲ گانه تهران شناسایی شده بود. همچنین بیش از ۱۲ درصد مساحت تهران روی گسل‌ها واقع شده است.
گسل‌های متوسط شهر تهران به نام‌های تلویزیون به طول ۳.۳ کیلومتر در مناطق ۳، ۶ و ۷، گسل ونک پارک به طول ۴.۵ کیلومتر در مناطق ۳ و ۶، گسل داوودیه به طول ۶.۴ کیلومتر در مناطق ۲ و ۳، گسل جنت آباد شمالی به طول ۲.۱ کیلومتر در منطقه ۵، گسل باغ فیض به طول ۳.۸۵ کیلومتر در منطقه ۲، گسل فرحزاد به طول ۲.۱ کیلومتر در منطقه ۲، گسل عباس‌آباد به طول ۲.۷۵ کیلومتر در منطقه ۳ و ۶، گسل نارمک به طول ۲.۶۵ کیلومتر در منطقه ۴، گسل چیتگر به طول ۵.۳۵ کیلومتر در منطقه ۲۲، گسل طرشت به طول ۶.۵ کیلومتر در مناطق ۲ و ۵ و گسل بلوار کاج به طول ۳.۲۵ کیلومتر در منطقه ۲۲ قرار دارند.
همچنین گسل‌های فرعی شهر تهران شامل گسل تخت طاووس به طول ۱.۵ کیلومتر در منطقه ۷، گسل ولنجک به طول یک کیلومتر در منطقه یک، گسل اوین به طول ۱.۶۵ کیلومتر در منطقه ۲، گسل دانشگاه شهیدبهشتی به طول ۱.۵ کیلومتر در منطقه یک، گسل شهرک بوعلی به طول ۱.۴ کیلومتر در منطقه ۲، گسل انقلاب به طول ۱.۵ کیلومتر در منطقه ۳ و گسل تنباکویی به طول ۱.۹ کیلومتر در منطقه ۱۵ هستند.
گسل شمال
گسل شمال تهران بزرگ‌ترین گسل شهر است که در جنوب دامنه رشته کوه البرز و در شمال شهر تهران قرار دارد. این گسل از محلات لشکرک و سوهانک شرع شده و تا فرحزاد و حصارک و از آن جا به سوی غرب امتداد می‌یابد. گسل شمال در مسیر خود نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را دربرمی‌گیرد. گسل شمال تهران مابین گسل مشا و شهر واقع شده است. این گسل را می توان یک چشمه لرزه زا دانست.
گسل شرق
این گسل توانایی قوی‌ترین زلزله در شهر تهران را دارد. از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت روی بزگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سید خندان امتداد می‌یابد. بیشتر حریم‌های انتقال نیروی شهر تهران نیز روی همین گل‌های زلزله واقع شده است.
گسل جنوب
این گسل در صورت فعالیت پرتلفات‌ترین گسل کشور خواهد بود. از جاده خاوران آغاز و با گذر از دولت آباد و حرکت روی جاده کمربندی تهران در حد نصاب کوره‌های آجرپزی چهاردانگه پایان می‌یابد. البته هیچ گاه به طور قطع نمی‌توان گفت که یک زمین لرزه حاصل فعالیت گدام گسل بوده است. کارشناسان زلزله، زمین لرزه‌ها را به نزدیک ترین گسل به محل وقوع آن زمین لرزه نسبت می‌دهند.
طبق اطلاعات تقریبی از پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی، از سال ۱۹۱۵-۲۰۱۵ میلادی تاکنون گسل شرق ۳۵۰ بار، گسل شمال تهران ۲۵۵ بار و گسل ری ۶۵ بار فعالیت داشته است. طبق این آمار، گسل شرق فعال‌ترین گسل تهران است. در ضمن گسل شمال هم که فعالیت آن قابل توجه است بیشتر در شرق و شمال شرقی پس لرزه‌هایی را ایجاد کرده است.
صدور مجوز ساخت و ساز روی گسل برابر با مرگ انسان‌ها
بهرام عکاشه، پدر علم زلزله‌شناسی ایران و متخصص برجسته زلزله‌شناسی و زمین‌شناسی در گفت‌وگو با شهر، در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان مخاطرات ساخت و سازهای روی گسل‌ها را کاهش داد، بیان کرد: ابداً نمی‌توان این مخاطرات را کاهش داد چرا که ساخت و ساز طی دهه‌ها انجام شده و همچنان درحال انجام است. صدور مجوز ساخت و ساز روی گسل‌های اصلی و حتی فرعی تهران یعنی صدور مجوز مرگ هزاران انسان.
او ضمن اشاره به تعداد گسل‌های بسیار در شهر تهران، گفت: تهران در دامنه البرز واقع شده است. دامنه‌ای که گسل البرز از آن عبور می‌کند و همواره در صده‌ها و دهه‌های مختلف با وقوع زلزله روبرو بوده و خواهد بود.
عکاشه معتقد است که تنها راه کاهش مخاطرات زلزله، فاصله از ساخت و ساز و زندگی روی گسل‌ها است چرا که ۹۰ درصد مساحت کشور ایران زلزله خیز و ۵۰ درصد آن از شدت بالاتری برخوردار هستند. او همچنین در ادامه گفت که ایران و تهران از هزاران سال پیش زلزله خیز بوده‌اند و این جغرافیای کشور است و نمی‌توان آن را تغییر داد.
این متخصص زلزله شناسی با تأکید بر اینکه نباید از ابتدا مجوز ساخت و ساز روی گسل‌ها و مناطق زلزله خیز شهر تهران صادر می‌شد، افزود: اگر ساخت و سازها همچنان روی گسل‌ها ادامه داشته باشد و هیچ توجهی به کیفیت مصالح و ایمنی بناء نشود، باید در انتظار تبعات بسیار وحشتناک زلزله در شهر تهران باشیم.
امن‌ترین نقطه تهران کجاست؟
بر اساس اطلاعات ارائه شده از سوی مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران و براساس نقشه مکان یابی بلند مرتبه‌سازی، محله قدیم تهران موسوم به ارگ قدیم، امن ترین ناحیه از نظر وجود گسل‌های زلزله معرفی شده است.
از محلات به نسبت امن تر شهر تهران می‌توان به راه آهن، محور نواب، محور خیابان انقلاب و آزادی، هفت چنار به علاوه ارگ قدیم تهران اشاره کرد. ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می‌شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی را دربرمی‌گیرد.
به نظر می‌رسد که مکان یابی حاصل از تجربه چند صد ساله مردم ساکن تهران که منجر به تشکیل محدوده ارگ قدیم شهر شده، بسیار قابل اعتمادتر از مکان‌یابی سال‌های کنونی در گسترش و ساخت و سازهای نامتقارن و بی‌رویه و شهرک‌های حاشیه‌ای شهر تهران است.
