شهر شوشتر، دارای پیشینه‌ای هزاران ساله است و قدمت آن به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ باز می‌گردد. دلیل رونق همیشگی شوشتر در تاریخ، مجاورت آن با رودخانه خروشان کارون بوده است. از طرفی نزدیکی با معبد چغازنبیل، این شهر را میان عیلامیان بسیار معتبر کرده بود. همه این دلایل باعث شدند تا اولین تمدن‌های ایرانی در شوشتر شکل بگیرند.
اولین سنگ سازه های آبی شوشتر به دست کوروش کبیر بنا شد. دوران هخامنشی را می‌توان نقطه اوج تمدن، هنر و علم ایرانیان دانست. آنها با یک مهندسی بسیار دقیق، این سازه صنعتی و آبی را ساختند تا بتوانند بر طبیعت چیره شوند. این بنا بارها و بارها در دوران ساسانی، سلجوقی، قاجار و حتی پهلوی باز سازی شد. اما نهایتا سیلی عظیم در سال ۱۳۴۲، آسیبی شدید به این سازه عظیم وارد کرد.
سیستم آبی تاریخی شوشتر (به انگلیسی: Shushtar Historical Hydraulic System) که به نام سازه‌های آبی تاریخی شوشتر نیز نامیده می‌شود، مجموعه‌ای به هم پیوسته از ۱۳ اثر تاریخی شامل پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌های دست‌کند و تونل‌های عظیم هدایت آب است. این ۱۳ اثر به‌صورت یک سیستم واحد هیدرولیکی و در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند.
هخامنشیان این سازه را برای بهره بردن بیشتر از آب جاری ساختند. با گذشت زمان، بخش‌های مختلفی به این سازه‌ی خشتی اضافه شد تا بزرگ‌ترین موزه آب ایران باستان را شکل دهد. آن‌چه درباره‌ی سازه های آبی شوشتر جالب است، طرح کاملا مهندسی این بنا است. پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، کانال‌ها و تونل‌های هدایت آب همگی با ریزترین محاسبات ریاضی و زیست محیطی در میانه‌ی آب های جاری ساخته شده‌اند تا تامین آب شهر و آب مورد نیاز زمینهای کشاورزی به بهترین شکل صورت گیرد.
ساخت این سیستم آب رسان و کاربری درست آن در حدود ۱۷۰۰ سال پیش آن‌قدر حیرت انگیز است که امروز هم با وجود آسیب‌های جدی که به بنا وارد شده، یکی از مهم‌ترین بخش‌های شهر شوشتر و ایران است.
سازه های آبی شوشتر نشان دهنده این موضوع هستند که چقدر اقوام باستانی ایران، به سیستم توزیع آب و البته صرفه‌جویی در مصرف آن اهمیت می‌دادند. معماری و مقاومت این بنا در طی این سال‌ها، یکی از ویژگی‌های بارز و منحصربه‌فرد آن است. تصور کنید که چطور در آن دوران با دست خالی، نهری بزرگ حفر کردند و آب را از مسیر خود منحرف نمودند. از نظر عملکرد این سیستم یا بهتر بگوییم این نظام آبی بزرگ، باید بدانید که همه چیز از سد گرگر آغاز می‌شود. آب از مسیر انحرافی، پشت سد گرگر جمع می‌شود.
در بالای این سد و در ارتفاعی کاملا محاسبه شده، آب از سه حفره بزرگ بیرون می‌زند. در نتیجه هر زمان که آب از سطح خاصی بالاتر می‌رفت، این سه حفره به تخلیه آن کمک می‌کردند. همچنین باید بدانید که اندازه این سه حفره با هم تفاوت داشته و دبی‌های مختلفی دارند. اما ایرانیان باستان به همین سیستم بسنده نکردند. آنها در مسیر جریان آب، آسیاب‌های آبی قرار دادند تا از نیروی آب بیشترین بهره را ببرند. پس از آن، آب به صورت آبشاری بر روی حوضچه‌ای بزرگ می‌ریزد. این حوضچه، آب مصرفی و کشاورزی تمام مردم منطقه شوشتر را تامین می‌کرده است.
این سازه‌ی مهندسی دارای بخش‌های مختلف است. هرکدام از این بخش‌ها درکارکرد کلی سازه نقشی حیاتی داشته‌اند. مهم‌ترین قسمت‌های این سازه به شرح ذیل می باشد:
۱- پل بند گرگر، میراث ۵۰۰ ساله
این پل بر مسیر رود گرگر ساخته شده تا مسدود کردن آب و ایجاد اختلاف سطح، آب را درون کانال‌های سه گانه‌ای به نام‌های تونل بلیطی، تونل دهانه‌ی شهر و تونل سه کوره هدایت کند. این تونل‌ها بخشی از آب را به آسیاب‌ها هدایت می‌کنند و سپس علاوه بر راه انداختن چرخه‌ی آسیاب، بخشی از آب به وسیله‌ی آبشارها به محوطه‌ی آبی می‌ریزد.
۲- پل بند گرگر در صفحه‌های تاریخ
موقعیت این پل حدود ۸۰۰ متر پایین‌تر از بند است و در فهرست بناهای ملی ایران و یونسکو نیز ثبت شده است. با نگاهی به تاریخ نوشته‌ها می‌توانیم اهمیت این پل بند را ببینیم. عبدالله جزایری در کتاب تذکره شوشتر درباره‌ی پل بند گرگر این گونه نوشته است:
«طهماسب سلطان ولد محمد سلطان مذکور سه سال حاکم بود و در ایام او بنای پل گرگر به اتمام رسید و قبل از آن مردم از روی بند میزان تردد می‌نمودند. و بانی پل ملا حسینی مردی درویش بی روزگار پریشان حال بود و چون این اراده کرد به هرکه اظهار نمود او را تمسخر و ملامت می‌کردند. تا آنکه به طوف افتاده کمر عزیمت بر میان بست و توفیق الهی امداد نموده و به اتمام رسانید و ذکر خیر او به روزگار باقی ماند. و مبلغ‌ها از اخراجات فاضل ماند که ملا حسین طواحین (آسیاب ها) و دکاکین ساخت و املاک خرید. و تاریخ بنای پل را بدین وجه گفته‌اند، این پل از جهد حسینی شد تمام.»
۳- بند میزان، سد نیم‌دایره‌ای شوشتر در سازه های آبی شوشتر
شروع فرآیند تقسیم آب در سازه های آبی شوشتر از این بند صورت می‌گیرد. این بند که به صورت نیم دایره و از سنگ و ساروج ساخته شده، بر رود کارون قرار گرفته و وظیفه‌ی تقسیم آب بین رودهای گرگر و شطیط را به عهده دارد. بند میزان حدود ۴۰۰ متر طول و ۵ متر ارتفاع دارد و هدف ساخت آن بالا آوردن سطح آب برای استفاده‌ی راحت‌تر از منابع آبی در کشاورزی بود.
اهمیت این بند به سبب ۱۰ دهانه‌ی عبور آب است که هرکدام از این دهانه‌ها مانند ریل، آب را به قسمت‌های مشخص شده هدایت می‌کنند. البته امروزه بخشی از دهانه‌های بند میزان توسط شاخ و برگ درختان مسدود و این عامل باعث افزایش فشار آب در دهانه‌های دیگر آن شده است. این اتفاق می‌تواند زمینهای برای آسیب جدی و حتی تخریب این بند تاریخی با شهرت جهانی باشد.
۴- سیکا، معبر با صفای شوشتر
سیکا به بخش‌هایی از کانال‌های آب‌رسان بند میزان گفته می‌شود که عبور آب از کانال را راحت‌تر می‌کند. این حفره‌ها البته محلی برای استراحت و تفرج در محیط اطراف بند نیز بود.
۵- برج کلاه فرنگی، یکی از زیباترین جاذبه‌های سازه های آبی شوشتر
در انتهای بند میزان و بر فراز تپه، برج هشت ضلعی و آجری را می‌بینید که به بند اشراف دارد. ارتفاع آن حدود هفت متر است و اسناد تاریخی روایت می‌کنند که روزگاری محل دیده بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی برای نظارت بر کارگران در بند میزان بوده است. این برج که البته امروزه بخش زیادی از آن آسیب دیده در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۶- رودخانه دست کند گرگر
همان‌طور که از اسمش پیداست، این رودخانه ساخته‌ی دست انسان است. هنگامی که بند میزان آب رودخانه‌ی کارون را تقسیم می‌کند، بخشی از این آب به رودخانه‌ای می‌ریزد که بستر و مسیر آن توسط معماران سازه‌ی آبی ایجاد شده بود. این مسیر با نام رودخانه گرگر معروف شد و امروزه در اطراف آن نخل‌های سبز بسیاری را می‌بینید که به آنها باغ خان می‌گویند. این رود حدود ۴۰ کیلومتر طول دارد و در نهایت با رودخانه شطیط یکی می‌شود.
۷- آسیاب‌های آبی، دیدنی‌ترین بخش‌های سازه
سازه های آبی شوشتر تنها مسیرهایی برای جهت‌دهی به آب رود خروشان کارون نیستند. در این سازه‌های مهندسی، آسیاب‌های آبی زیادی را می‌توانید ببینید. این آسیاب‌های آبی نشان می‌دهند که تمرکز حکومت‌ها به نهایت استفاده از انرژی‌های طبیعی بوده است. در این سیستم، نیروی آب باعث ایجاد حرکت در چرخه‌های آسیاب می‌شد. چرخش آسیاب می‌توانست برای تهیه‌ی آرد به کمک کشاورزان بیاید. بنای این آسیاب‌ها شامل دو بخش بود؛ بخش روئین اتاق تو در تو و محل قرارگیری آسیابان بود و بخش زیرین محل قرارگیری پره‌های آسیاب بود و در آب قرار داشت. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهند که در گذشته ۴۰ آسیاب آبی در محوطه‌ی سازه وجود داشت. امروزه تقریبا نیمی از این آسیاب‌ها باقی مانده است.
۸- پلکان ۴۰۰۰ ساله، راه‌پله‌ای به قدمت ایران باستان
این پله‌ها پله‌های دست‌سازی هستند که باعث اتصال سازه های آبی شوشتر به محوطه‌ی مسکونی می‌شدند. عده‌ای از تاریخ شناسان قدمت آن را به هزار سال پیش تخمین زده‌اند. اما در این مسیر، سنگ نوشته‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد این راه خشتی زیبا عمری طولانی‌تر داشته است.
۹- بند برج عیار، آب‌رسان باغ‌های اطراف
این بند در مسیر رود گرگر قرار گرفته و دهانه‌ای منحنی دارد. بند برج عیارد دارای دو قسمت ۱۵۰ متری است که برای منحرف کردن مسیر آبی در زمان ساسانیان ساخته شد. بخشی از این بند بر اثر آسیب‌های طبیعی تخریب و باعث از یبن رفتن تعدادی از باغ‌های میوه ی اطراف بند شد.
پرستشگاه صائبین محل عبادت پیروان یحیای تعمید دهنده که امروزه یکی از اقلیت‌های مذهبی ایران، عراق و سوریه به شمار می‌روند نیز در محدوده‌ی این بند قرار دارد.
۱۰- بند ماهی بازان، منطقه‌ای برای صیادان
مانند بندهای دیگر منطقه، بند ماهی بازان برای بالابردن سطح آب رودخانه و استفاده‌ی ساده‌تر از منابع آبی ساخته شد. از دیواره‌هایی که برای بالا نگه داشتن سطح آب ساخته شد، تنها دو دیواره باقی مانده است. بند ماهی بازان که به آن بند خدا آفرین هم می‌گفتند، محل مناسبی برای صید ماهی‌های رود کارون بود.
۱۱- بند دختر، نماد الهه آب‌ها
این بند یکی از معبرهای آبی کم عمق منطقه است که به دلیل نزدیکی به قلعه دختر آن را بند دختر نام‌گذاری کرده‌اند. البته عده‌ای عقیده دارند علت این نام‌گذاری انتساب این منطقه به آناهیتا، الهه‌ی آب‌های روان و باروری است.
۱۲- بند شرابدار، از بندهای مهم سازه
در مسیر نهر رقط بند مهم دیگری ساخته شده که به آن بند شرابدار می‌گویند. این بند سنگی دو انحنا شرقی و غربی دارد و از مهم‌ترین بندهای سازه های آبی شوشتر برای آبیاری باغ‌های انگور به حساب می‌آمد.
۱۳- بند قیر از جاذبه‌های دیدنی سازه های آبی شوشتر
همان‌طور که اشاره شد، بند، میزان شدت جریان آب رودخانه کارون را تقسیم می‌کرد. این بند، آب را به دو بخش مختلف تقسیم کرده و رودخانه‌های گرگر و شطیط را ایجاد می‌کرد. نسبت این تقسیم دو به چهار بود. یعنی رودخانه گرگر دو سهم از آب کارون را نصیب خود کرده بود و چهار سهم به رودخانه شطیط اختصاص داشت. به همین خاطر، رود گرگر را دو دانگ و رود شطیط را چهار دانگ می‌نامیدند. این روند تا بند قیر، در جنوب شوشتر ادامه داشت. وظیفه بند قیر، پیوند دادن دوباره این رودخانه‌ها و تشکیل رود اصلی کارون بود. این بند هنوز هم پا بر جا است و باید بدانید که در آن دوران، وجود این بند باعث پدید آمدن تمدنی به نام عسگر مکرم شد. عسگر مکرم تمدنی بود که پس از مدتی، یکی از ضرابخانه‌های سلسله آل بویه در آن به وجود آمد.
۱۴- پل بند لشکر
پل بند لشکر یکی از سالم‌ترین پل‌های به جا مانده از سازه های آبی شوشتر است. قدمت این پل به دوران ساسانی باز می‌گردد و به عنوان مسیری برای دسترسی اهالی شوشتر به آبادی‌های جنوبی کاربرد داشته. برخی از باستان‌شناسان بر این باور هستند که پل بند لشکر در نزدیکی یکی از شش دروازه شوشتر قرار گرفته و حصارهایی که امروز شاهد آن هستیم هم گویای این موضوع هستند. مکان احداث این پل بند، بر روی رودخانه رقط و در جوار امامزاده عبدالله است. در ساخت آن از خاک، قلوه سنگ، ماسه سنگ و انواع ملات ساروج استفاده شده و همین موضوع باعث شده تا هزاران سال پا بر جای باقی بماند.
۱۵- بند دارا
بارها به این موضوع اشاره کردیم که سلسله‌های مختلف، از سازه های آبی شوشتر استفاده می‌کردند و هر بار قسمت جدیدی به آن اضافه می‌نمودند. به عنوان مثال، پل بند لشگر، در دوران ساسانی به این مجموعه اضافه شده است. اما بند دارا که بر روی رود گرگر قرار داشت، یکی از مهم‌ترین بندهای این مجموعه به حساب می‌آید. این پل در منطقه میاناب قرار گرفته و قدمت آن به دوران هخامنشیان باز می‌گردد. به همین خاطر در میان همه بخش‌های مختلف سازه های آبی شوشتر، این بند از ارزش تاریخی بسیار بالایی برخوردار است.
۱۶- پل بند شادروان، مسیری برای عبورومرور
این پل یکی از مهم‌ترین بخش‌های سازه بود که بقایای این پل هنوز در کنار رود کارون دیده می شود.
۱۷- کانال داریون، ساخته‌ی داریوش بزرگ
نام نهر داریون برگرفته از نام داریوش بزرگ است. این کانال وظیفه‌ی انتقال آب از شمال به جنوب شهر را دارد. دشت میاناب شوشتر از طریق این کانال آبیاری می‌شد.
با توجه به اینکه شوشتر در بخش جنوبی کشورمان قرار دارد، بهتر است در فصول خنک‌تر مانند اوایل بهار، پاییز و زمستان به دیدن این مجموعه بروید. بازدید از همه جاذبه‌های سازه آبی شوشتر به ساعت‌ها زمان احتیاج دارد. این منطقه دارای جاذبه‌های بسیاری است که در میان آثار جهانی مهم قرار دارند. حفاظت از این بناهای تاریخی، عهد نانوشته‌ی ما با سرزمینمان است.
انتهای پیام/
