دانشنامه فاطمی (س) دایرة‌المعارفی موضوعی درباره زندگانی، فضایل حضرت فاطمه (س) به زبان فارسی است که سال ۱۳۹۳ ش در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و زیر نظر علی‌اکبر رشاد منتشر شد. این دانشنامه ۶ جلدی، ۱۱۷ مقاله دارد که دو جلد آن شامل سیره حضرت فاطمه (س) و یک جلد آن درباره معارف فاطمی است. سه جلد دیگر هم موضوعات حقوق زن و خانواده را در بر دارد. دانشنامه فاطمی در سال ۱۳۹۴ ش، اثر برگزیده هفدهمین همایش کتاب سال حوزه شد.
قصه نوشتن این دانشنامه به دانشنامه امام علی برمی‌گردد که پس از اتمام تألیف دانشنامه امام علی علیه السلام، همایشی تحت عنوان «همایش پاسداشت از پدیدآورندگان دانشنامه» در مدرسه دارالشفای قم برگزار شد. در این همایش، جمع عظیمی از مراجع، فق‌ها و فضلای حوزه علمیه قم و برخی مسئولان فرهنگی شرکت داشتند.
آیت اللّه جوادی آملی در این همایش ضمن سخنرانی با بیان ویژگی‌ها و برتری‌های دانشنامه امام علی علیه السلام نسبت به تألیفات مشابه، اظهار داشت: بسیار مناسب است مجموعه پدیدآورندگان دانشنامه امام علی علیه السلام، دانشنامه‌ای را نیز درباره سیره و اندیشه‌های بلند حضرت فاطمه علیهاالسلام پدید آورند. سرانجام در ملاقاتی با رهبر معظّم انقلاب اسلامی، این خواسته مطرح و با استقبال گرم ایشان مواجه شد. مقام معظّم رهبری نیز از سرپرست دانشنامه امام علی علیه السلام و رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین صادقی رشاد، خواستند تا این درخواست عملی شود. به دنبال آن، تمهیدات لازم برای نگارش دانشنامه فرهنگ فاطمی علیهاالسلام فراهم شد. این دانشنامه فعالیت خود را عملاً از نیمه دوم سال ۱۳۸۱ آغاز کرد.
دانشنامه‌ی فاطمی (س)، دائرةالمعارفی است با «ساختار موضوعی» که در دو بخش عمده نوشته شده است: ۱. تبیین زندگانی، سیره و تعالیم حضرت فاطمه زهرا (س) (به مثابه‌ی الگوی عینی زن مسلمان) ۲. تحلیل علمی نظری مباحث مربوط به حرمت و حقوق زن، هویت و منزلت نهاد خانواده، با استناد به منابع اندیشه‌ی دینی و توجه به آرای جدید و نظر‌ها و نیاز‌های معاصر نوشته شده است.
برای نوشتن این دانشنامه اهداف زیر در نظر گرفته شده بود:
۱-تبیین جامع و علمی تاریخ زندگانی و منزلت الهی حضرت فاطمه زهرا (س)، به منظور رفع ابهامات و پاسخگویی به شبهات کلامی تاریخی و نیز افشاء و تحلیل تحریفات و انحرافات. ۲. توصیف و تحلیل بینش، منش و کنش (تعالیم، اخلاق و سیره‌ی) آن بزرگوار، به مثابه نمونه‌ی انسان کامل، به منظور ارائه‌ی الگوی عینی زن مسلمان. ۳. تبیین ماهیت و مرتبت، حرمت و حقوق زن، مبانی و منزلت نهاد خانواده، و حقوق و تکالیف ارکان آن از منظر اسلام، به شیوه‌ای اجتهادی و نظریه پردازانه و روزآمد، به منظور گره‌گشایی و روشنگری، رفع شبهات و تحریف‌زدایی در این زمینه‌ها ۴. نقد نظر‌ها و نظریه‌های معارض با اندیشه‌ی دینی و نگرش‌های متحجرانه و متجددانه درباره‌ی زن و نهاد خانواده در جوامع اسلامی.
جلد اول این دانشنامه «حیات، منزلت و شخصیت فاطمی» است که شامل فصل‌های زیر می‌شود:
زندگینامه فاطمه (س)، حضرت محمد (ص)، حضرت خدیجه (س)، ولادت فاطمه (س)، برادران و خواهران فاطمه، فاطمه همراه پیامبر، ازدواج فاطمه، فرزندان فاطمه، حسن بن علی، حسین بن علی، زینب بنت علی، ام‌کلثوم، محسن بن علی علیهم السلام، زنان همراه فاطمه، فدک، وصایای فاطمه، شهادت فاطمه و خاک‌سپاری فاطمه (س)
جلد دوم: حیات، منزلت و شخصیت فاطمی (س) نام دارد و شامل بخش‌ها و عنوان‌های زیر است:
بخش اول: مقام و فضایل فاطمه شامل اسماء و اوصاف فاطمه، سیدة نساء العالمین، محدَّثه بودن، فاطمه، عصمت فاطمه، علم فاطمه، تسبیح فاطمه، شفاعت و فاطمه، فاطمه (س) در آخرت، مناقب و کرامات فاطمه (س)
بخش دوم: سیره فاطمی شامل سیره‌شناسی، سیره اخلاقی فاطمه، سیره عبادی و معنوی فاطمه (س)، سیره همسرداری فاطمه (س)، سیره تربیت فرزند فاطمه (س)، سیره خانه‌داری فاطمه (س)، سیره فرهنگی و اجتماعی فاطمه (س) و سیره سیاسی فاطمه (س).
بخش سوم: فاطمه (س) در دیدگاه‌ها شامل فاطمه (س) از نگاه قرآن، فاطمه (س) از نگاه پیامبر (ص)، فاطمه (س) از نگاه امام‌علی (ع)، فاطمه (س) از نگاه امامان، فاطمه (س) از نگاه همسران پیامبر (ص)، فاطمه (س) از نگاه صحابه و تابعان، فاطمه (س) در فقه اسلامی، فاطمه (س) در گزارش‌های تاریخی اهل‌سنّت، فاطمه (س) در شعر فارسی، فاطمه (س) در شعر عربی، کتاب‌شناسی فاطمه (س).
جلد سوم دانشنامه فاطمی، حکمت و معارف فاطمی (س) نام دارد و در سه بخش منابع معارف، معارف نظری و معارف عملی نوشته شده است.
جلد چهارم زن و خانواده (مباحث حقوقی) نام دارد و شامل فصل‌های زیر می‌شود:
جایگاه ارزشی زن، تفاوت‌های طبیعی زن و مرد، نسبت میان زن و مرد، فلسفه تفاوت در حقوق زن و مرد، جنسیت و زبان قرآن، کلیات نظام حقوق زن در اسلام، حقوق زنان، واقعیت‌ها و چالش‌ها، روش‌شناسی حقوق زن، بلوغ و رشد دختران، پوشش زن، عبادت زن، روابط زن و مرد، مالکیت زن و ارث زن.
جلد پنجم کتاب همچنان به مباحث حقوقی زن و خانواده می‌پردازد که شامل مباحث زیر می‌شود:
ولایت زن، مرجعیت زن، قضاوت زن، شهادت زن، قصاص و دیه زن، ولایت بر ازدواج، شروط ضمن عقد نکاح، ازدواج موقت، تعدد زوجات، سرپرستی خانواده، معاشرت به معروف، مهریه، نفقه زن، طلاق و عده و حضانت.
جلد ششم به موضوع زن و خانواده از منظر مباحث اجتماعی می‌پردازد که در دو بخش مسائل زنان و مسائل خانواده موضوعات زیر بررسی می‌شود:
اسلام و تحول در شخصیت زن، زن اسوه، فمینیسم، جنسیت و اخلاق، تربیت جنسی، اخلاق جنسی، تربیت دینی دختران، روابط اجتماعی زن و مرد، پوشش زن، اشتغال زن، آسیب‌شناسی مطالعات زنان، خانواده، ازدواج، تعدد زوجات، ازدواج موقت، همسری، مادری، مدیریت خانواده و طلاق.
*سه جلد اول دانشنامه فاطمی با قلمی جدید و خوشخوان
از سوی دیگر در این موضوع به تازگی کتاب «او فاطمه است» از سوی موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر منتشر شده است که تنها مرجع نوشتن این کتاب، جلد اول تا سوم دانشنامه فاطمی است و به علت سهل و ممتنع بودن موضوع اثر و متن آن، روال خاصی طی شده است. زهره یزدان‌پناه قره‌تپه نویسنده این کتاب در این باره نوشته است: در نظر گرفتن مخاطب عام به ویژه، زنان و دختران و نیز قشر جوان و دانشگاهی جامعه، ضرورت ایجاد زمینه برای ارتباط سهل آنها با متن اثر، نیازمند رعایت حتی الامکان نکاتی در نگارش اثر بود که سرآمد حاصل آنها، نثر روان و ساده‌نویسی و همچنین به رغم مطالب جدی و استدلالی در فراز‌های معارف اعتقادی متن، حتی‌المقدور، توأم کردن با نثر ادبی به قلم نگارنده است، به همراه پایبندی به مستندات.
این کتاب سه بخش دارد و هر بخش شامل چند فصل می‌شود. بخش اول با عنوان «حیات و شخصیت فاطمه» شامل زندگینامه در فصل یک، سیره فاطمه در فصل دو، اوصاف، فضایل و منزلت فاطمه در فصل سه و حوادث پس از رحلت پیامبر، در فصل چهارم است. همچنین فصل اول از بخش دوم که با عنوان «حکمت و معارف فاطمه» است، درباره منابع معارف، فصل دوم درباره معارف نظری، و فصل سوم درباره معارف عملی از دیدگاه فاطمه است. همچنین بخش سوم این کتاب تحت عنوان «فاطمه در دیدگاه‌ها»، در فصل اول به «فاطمه از نگاه» و در فصل دوم به «فاطمه در منابع» می‌پردازد.
در مقدمه این کتاب آمده است:
فاطمه که گوهر وجودش از میوه‌های بهشتی است و برگرفته از نور وجود پیامبر گرامی خدا آخرین فرزند ایشان از حضرت خدیجه است که سال پنجم بعثت در مکه به دنیا می‌آید و خداوند کوثرش می‌نامد و نسل پیامبر عظیم الشأن از طریق وی ادامه می‌یابد؛ یعنی فاطمه دختر پیغمبر اسلام است و همسر امیرمؤمنان علی بن ابی طالب و مادر ۹ امام از نسل فرزندش حسین که آخرین ایشان همان مهدی موعود منجی عالم بشریت و عدالت‌گستر جهان است؛ همان موعودی که بشارت به حکومت جهانی‌اش از سوی رسول خدا در آخرین ساعات عُمر مبارکشان موجب تسلای خاطر اندوهگین فاطمه می‌شود که دل‌نگران از دست دادن و فقدان پدر بزرگوار و رسول گرامی خداست.
تولد فاطمه هم‌زمان است با سال‌هایی که پیامبر گرامی به اظهار آشکار دعوت خود مأمور می‌شود و با مخالفت شدید سران قریش رو به رو می‌شود. دیری نمی‌گذرد که فاطمه مادر را از دست می‌دهد و به خاطر مهربانی‌هایش بـه رسول خدا صلی الله علیه وسلم می‌شود ام ابیها؛ یعنی مادر پدر فاطمه با پسر عموی خود، علی بن ابی طالب که تنها کفو اوست ازدواج می‌کند و رسول خدا صلی الله علیه و سلم ایــن ازدواج را امری الهی معرفی می‌کند و فاطمه به خانه ساده و بی‌تکلف علی می‌رود؛ با جهیزیه‌ای مختصر که با پول مهر او خریداری شده است. ثمره این ازدواج، پنج فرزند است؛ حسن، حسین أم کلثوم، زینب و محسن (علیهم السلام) که محسن قبل از تولد به شهادت می‌رسد.
یک شخصیت تمام عیار در همه ابعاد
فاطمه دارای مقام عصمت است و معصومه‌ای است که شناخت رفتار و سیره ایشان ـ که مانند سایر معصومان از مبدأ وحی سرچشمه گرفته است ـ نقش بسیار مهمی در تزکیه و تربیت انسان‌ها به ویژه زنان و دختران در عصر‌های مختلف دارد، سیره اخلاقی فاطمه شامل ابعاد مختلف سیره‌های ایشان می‌شود؛ مانند سیره، همسرداری تربیت فرزند خانه‌داری، عبادی، معنوی و همچنین دیگر جنبه‌هایی مانند سیره ایشان در فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و نیز حضور و فعالیت‌های سیاسی ضمن اینکه سیره اخلاقی ایشان هم شامل آداب و اخلاق فردی زندگی شخصی خودشان می‌شود و هم شامل آداب و اخلاق اجتماعی که در تعامل با دیگران است.
