تقی حسن زاده، پایگاه خبری دانا، سرویس استانها، آرامگاه شیخ احمد جامی یکی از جذاب ترین و دیدنی ترین بناهای کهن استان خراسان رضوی و جزو آثار بنام جهانی است که در حاشیه شمال غربی شهر تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله‌ای به نام سعدآباد واقع شده است.
شیخ احمد جامی یا جام که نام کامل وی احمد بن ابوالحسن جامی نامقی تُرشیزی است از عارفان و شاعران مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری بوده است که در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق از توابع تُرشیز یا همین کاشمر فعلی به دنیا آمد و در سن ۹۵ سالگی در تربت جام درگذشت.
شیخ احمد در ۲۲ سالگی دچار تحول روحی شد و به عرفان روی آورد. وی در این دوران از مردم کناره گرفته و ۱۸ سال در ارتفاعات نامق و کوهستان "بِزد" تربت جام، کنج عزلت اختیار کرد و به مطالعه قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عارفان پرداخت و منقول است که به درجه ای رسید که به خدمت حضرت خضر(ع) مشرف شد.
وی در ۴۰ سالگی به تعلیم، ارشاد و نگارش رساله و کتاب مشغول شد و در سفرهایی که به نقاط مختلف رفت در میان طبقات مردم و نیز برخی حکمرانان و زمامداران سیاسی صاحب نفوذ شد. شیخ احمد القابی چون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام دارد.
مجموعه تاریخی و فرهنگی آرامگاه شیخ احمد جام در شهرستان تربت جام و ۱۶۰ کیلومتری مشهد قرار دارد.
ثبت آرامگاه شیخ احمد جام در فهرست میراث جهان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه مجموعه آرامگاه و خانقاه شیخ احمد جام سال گذشته در فهرست میراث جهان اسلام ثبت شد، ادامه داد: این مجموعه که در شهرستان تربت جام قرار دارد در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و هم اکنون نیز در فهرست موقت ثبت جهانی یونسکو قرار گرفته است.
سیدجواد موسوی با بیان اینکه میراث جهان اسلام غیر از فهرست میراث جهانی یونسکو است، افزود: سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ (آیسسکو (ICESCO)، سازمانی تخصصی است که تحت حمایت سازمان همکاری اسلامی (OIC) فعالیت می‌کند و در زمینه‌های آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات در کشورهای اسلامی و به منظور حمایت و تقویت روابط بین کشورهای عضو مشغول فعالیت است.
وی با بیان اینکه دفتر مرکزی این سازمان در شهر "رباط" کشور مراکش قرار دارد، گفت: آیسسکو برای شناسایی، معرفی و حفاظت بهتر از میراث جهان اسلام، چند سالی است که در حال تدوین فهرستی از آثار شاخص فرهنگی و تاریخی جهان اسلام است.
مقبره دیدنی شیخ جامی
بقعه جامی در واقع یک مجموعه است که از بخش های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است. البته الحاقات دیگری مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار نیز در این مجموعه وجود دارد که در دوره‌های مختلف به وجود آمده‌اند.
در قسمت شرقی، ورودی مجموعه واقع شده و به گونه‌ای است که نظر انسان را به خود جلب می‌کند. معماری این بخش شامل پیش‌تاق ورودی، آستانه درگاه با درِ چوبی و تاقهای ۲ طبقه به طرفین است.
در چوبی قدیمی مجموعه آراسته به کتیبه‌های کوفی است که به دلیل محو شدن بیشتر قسمتهای آن، قابل خواندن نیست اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد، به طور کلی ورودی از قسمت های قدیمی مجموعه به شمار رفته و مربوط به قرن هشتم هجری قمری است.
بخش ورودی مجموعه آرامگاه که از خشت ساخته شده، در ابتدا هیچ‌گونه تزییناتی نداشته است اما در دوره ایلخانی، نمای مجموعه با گچ سفید شده و در دوره‌های بعد با استفاده از گچبری های زیبا و رنگ قرمز، ورودی مجموعه را آراسته‌اند.
مرقد شیخ جامی
آنچه که از همه بیشتر در محوطه این مجموعه تاریخی جلب نظر می‌کند مرقد شیخ احمد است که نزدیک به ایوان مرتفع و در فضایی باز به صورت باشکوهی قرار دارد. آرامگاه با مصالح آجر و گچ و به شیوه‌ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است.
مزار دارای ۲ سنگ به صورت افراشته است که اولی لوح اصلی است که بالای سر قرار گرفته و دارای تزییناتی همچون گل، برگ و آرایه‌های گیاهی است و دومی در پایین مزار است که در طرفین، آراسته به کتیبه است.
از درون سنگ قبر شیخ، درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این که ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند که هیچ‌گاه درختی را قطع نکنند.
زائران تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی و باروری است، از این رو به اعتقادی رویش درخت بر این مزار، کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون در آن است.
درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام است اعتقاد بر این است که بر سر مقابر و مزارهای آزادگان مسلمان ایرانی و بزرگان می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند که آنها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند.
حائلی از سنگ مرمر اطراف مزار شیخ را محصور کرده و ۱۸ پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به این حائل داده است. بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست‌نوشته‌ها و یادگاری هایی از مسافران و زائران اهل دل بر جای مانده است.
در محوطه این بنا نیز تعدادی سنگ قبر دیده می‌شود که به صورت عمودی نصب شده و بر روی آنها نام و نام خانوادگی و تاریخ وفات و تولد متوفی با آیاتی از قرآن و نقشهای اسلیمی زیبایی کنده شده است. ارتفاع سنگها متفاوت و رنگ آنها سفید، خاکستری و سیاه است و مکان دفن متوفیان هم سطح خاک است.
این نوع سنگها که از نظر شکل به ۲ دستۀ افراشته و صندوقی تقسیم می‌شوند هر یک دارای مشخصات مشابه و متفاوت نسبت به سنگ دیگر است و چنین به نظر می‌رسد که هر چه مقام مدفون در رتبۀ بالاتری قرار داشته، ارتفاع سنگ مزار او نیز بیشتر بوده و همین طور ظرافت تزیینات و دقت در ساخت و نقش کتیبه‌ها به همان نسبت افزایش می‌یافته است. این گورستان به اهل تسنن تعلق دارد.
گنبدخانه
ساختمان و طرح بنای گنبد، یادآور مقبره سلطان سنجر در مرو و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است که در سال ۱۲۰۰ میلادی بر پا شده است.
گنبد و گنبدخانه در قلب مجموعه واقع و چهارنمای خارجی آن توسّط بناهای اطراف پوشیده شده است. دیوارهای گنبدخانه، در داخل تا حد کتیبه گنبد بالا میرود. چهار سه‌کنج و چهار تاق‌نمای پُر، هشت ضلعی زیر گنبد را میسازد و سطح زیر گنبد نیز با یک کاربندی پوشانده شده است.
به نظر می‌رسد ورودیهای شمالی، جنوبی و شرقی، اصلی باشند؛ وجود گچبریهای اطراف ورودی غربی، بیانگر این است که این فضا، که قبلاً محراب بوده و در زمانی که دیگر گنبدخانه محل برگزاری نماز نبوده، دری در آن تعبیه شده است.
سه جفت درِ گنبدخانه، مربوط به قرن هشتم هجری است که یکی از آنها تاریخ ۷۳۳هجری قمری را نشان می‌دهد. یک جفت در دیگر که در حال حاضر ورودی غربی (محراب سابق) است مربوط به قرن ۱۵ میلادی است.
دیوارها و گنبد با طرحهای هندسی و گیاهی با زمینه‌های مختلف آبی رنگ تزیین شده که از نظر سبک، مربوط به نیمه دوّم قرن چهاردهم میلادی است و کتیبه زیر گنبد، کتیبهای قرآنی است ولی کتیبه بزرگ زیرین آن اطّلاعات مهم تاریخی دربردارد.
این گنبدخانه، نخستین بنایی است که بعد از گذشت ۹۷ سال از فوت شیخ در سال ۵۳۶ هجری قمری در کنار قبر او برپا شده اما مقبره نیست، چون بر روی قبر او ساخته نشده است. از طرف دیگر، چون پس از مرگ شیخ، مزار او محل اجتماع مریدان و فرزندان وی بوده است در گذشته به‌عنوان جماعت خانه مورد استفاده بوده که وجود چلّهخانههای داخل آن نیز گواهی بر صحت این ادعاست و از دیگر سو، به عنوان نمازخانه نیز میتوانسته مورد استفاده زائران مزار شیخ قرار گرفته باشد.
ایوان آرامگاه
ایوان این مجموعه که حدود ۳۰ متر ارتفاع دارد در نیمه اول قرن هشتم هجری بنا شده است. قبل از پایان گرفتن کار بنای ایوان، معمار آن دار فانی را وداع گفت و ادامه ساخت آن به فرزندش 'غیاد الدین بن مطهر' واگذار شد.
ایوان با ارتفاعی در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار گرفته و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شده است و در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبدی سفید قرار گرفته که از داخل ایوان، دو درگاه به آنها راه دارد.
۲ گلدسته کوتاه ۶ ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آنها را به شخصی به نام 'شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک' که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه است نسبت میدهند.
در تزیین ایوان، از کاشی‌کاری و گچبری استفاده شده است. در این ایوان، ۲ نوع کاشی‌کاری متعلق به ۲ دوره مختلف به کار رفته است و علاوه بر کاشی‌کاری از گچبری نیز در چند جای ایوان استفاده شده که همه متعلّق به یک دوره نیستند.
مسجد دیدنی کرمانی
مسجد کرمانی در سمت چپ ایوان قرار دارد و نام آن منسوب به معمار آن "خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی" است. در میانه هر ضلع آن یک شاه‌نشین قرار دارد. سه چله‌خانه نیز در زوایای شرقی و غربی ساخته شده و در شاه‌نشینِ ضلع غربی زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچبری و نفیس آن به چشم می‌خورد. این محراب از شاهکارهای معماری قرن هشتم هجری به حساب می‌آید.
تزیینات داخل بنا، شامل تعدادی قوس تزیینی در اطراف حجرهها و گچبری هایی به شکل مقرنس در بالای در چله خانه است. در بالای این قسمت و در کمرگاه بنا، کتیبهای به خط ثلث، بنا را دور میزند و در بالای آن، مقرنس کاری بسیار زیبایی به کار رفته که در تاق شاهنشینها قرار دارد و در پایین مقرنسهای شمالی و جنوبی، جمعا هشت لوح گچبری مشبّک وجود داشته که امروزه هفت لوح آن باقی مانده است.
در میان تزیینات این مسجد، محراب گچبری شاه‌نشین غربی، از اهمیت خاصی برخوردار است که دارای نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پرنقش است.
نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار قرار دارد متشکل از چهار طاقنما و قابهای ساده آجری در حد فاصل آنهاست که از این میان، ۲ تاقنمایی که بعد از ایوان قرار گرفتهاند دارای مقرنس کاری با اسلوب به کار رفته در داخل بنا هستند و حواشی آنها نیز دارای گچبری هایی نظیر نمونههای داخل بناست.
در خصوص تاریخ ساخت این بنا، نمیتوان اظهار نظر دقیقی کرد اما احتمال بیشتری وجود دارد که این بنا، متعلق به نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری باشد.
مسجد عتیق و گنبد فیروزشاهی
این بنا در جنوب غربی گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که در مرکز بنا گنبدی ساخته شده بوده که بعدها ویران شده است. در داخل دیوارهای طبقه دوم، راهرویی تعبیه شده که چند دهانه آن را مسدود کردهاند.
تنها ۲ دهانه غرب گنبد با گچبری تزیین شده است. پشت تاقهای دور قوسی های بالا و پایین، با نواره کتیبه تزیین شده است. گوشه ستونها دارای ستونچههایی با طرح مارپیچ است و محدوده تاقها با نوعی گچبری مشخص شده است. بر روی یکی از پشت تاقهای زیر گنبد، قطعاتی از کاشی های سفید و آبی قابل ملاحظه است.
گنبد سبز
گنبد فیروزشاهی یا گنبد سبز یا مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاه نیز از بناهای مشرف بر صحن مزار جام است. بنا دارای نقشهای چلپایی و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی قرار گرفته است. همچنین گنبدخانه‌ای چهارتاقی با چهار شاه‌نشین و ۲ تاق‌نما در بخش های شرقی و غربی آن وجود دارد و سرتاسر بنا را تزیینات زیبای کاشی‌کاری پوشانده است. در تاق‌نمای غربی آن، محرابی قرار داشته و امروزه تنها قسمتی از حاشیه قوس آن برجای مانده است.
بر فراز تاق درگاههای شمالی و جنوبی که هر ۲ به منزله ورودی بنا محسوب می‌شوند ۲ تاق سوار کردهاند که نورگیری در هر یک از آنها جای داده شده است.
مهمترین بخش بنا، سقف بناست که با به کارگیری سه‌کنج ها و کاربندی، به شیوه‌ای بسیار بدیع و زیبا پوشیده شده و بر فراز آن، گنبدی سوار است.
مسجد جامع نو
مسجد جامع نو در جانب غربی مزار واقع است. ظاهرا تنها بخش قدیمی مسجد، گنبد مقصوره است که توسط جلال الدین فیروز شاه به سال ۸۴۶ هجری قمری بنا شده است.
رواق شرقی، با مسجد عتیق پیوند خورده و برای این کار، الزاما بخشی از آن و احتمالا بناهای مغولی شمال مجموعه تخریب شده است. دری که جایگزین محراب گنبد شده، ورودی به مسجد جدید را فراهم ساخته است. دیوارههای تکیه حیاط، تاقهای رواق‌ها و شبستان‌های طرفین گنبد مقصوره و تزیینات زیر گنبد، به نسبت جدید هستند.
بر روی کاشی خشتی فیروزهای رنگی به ابعاد ۲۵ در ۲۵ سانتیمتر که در زیر قوس ایوان شرقی مسجد جامع، در پشت دیوار غربی گنبدخانه نصب شده، کتیبهای به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه فیروزهای، حاوی عبارت 'عمل العبد الضعیف حاجی زین ابن محمود الجامع الشیرازی سنة ۸۴۶ دیده می‌شود.
