تقی حسن زاده، پایگاه خبری دانا، سرویس استانها، گناباد با توجه به موقعیت و قدمت تاریخی از مناطق مهم تاریخی خراسان و ایران است که از گذشته های دور و از ۲ هزار و ۵۰۰ سال قبل و از زمان هخامنشیان مسکونی بوده و به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه زابل - مکران و فارس - ترکستان و واقع شدن بر سر راه غرب ایران به هرات مورد توجه سلاطین آن دوران بوده و از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.
گناباد با توجه به سابقه کهن خود مجموعه‌ای از آثار تاریخی دوره های مختلف قبل و بعد از اسلام اعم از اشکانی، هخامنشی، ساسانی، سلجوقی، خوارزمشاهی، صفوی و قاجاری را در خود جای داده است که از قدیم ترین آثار تاریخی آن می توان به قنات جهانی قصبه به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار سازمان یونسکو اشاره کرد.
درباره علت نامگذاری گناباد نیز برخی آن را در اصل "گون آباد" مرکب از گون (در ترکی به معنای خورشید) و آباد دانسته اند و بعضی نیز نام کنونی آن را صورتی از "گیوآباد" خوانده اند و بنا بر برخی متون این شهرستان در گذشته "جویمند" نیز می گفته اند.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر تاکنون در فهرست آثار ملی به ثبت آثار رسیده و از این تعداد ۶۰ اثر با سابقه چند هزار ساله است که بیانگر غنای فرهنگی و تاریخی این خطه از ایران است.
قلعه دختر شوراب، قلعه عمرانی، قبر پیران ویسه و پشن و آتشکده‌ای از دوران هخامنشیان در روستای گیسور از نقاط دیدنی و تاریخی گناباد محسوب می شود.
تپه های اروک، حصار عمرانی، برج اروک، قلعه قدیمی و هشتی و سردر قدیمی روستای گیسور، قلعه های فرود، زیبد، شهر باستانی، خرابه های شهر عوز، مساجد روستای قوژد و رباط عمرانی از دیگر جاذبه های تاریخی گناباد و مربوط به دوران پیش از اسلام، یعنی دوره پارتیان، ساسانیان و هخامنشیان به شمار می روند.
از این میان وجود ۲ محوطه وسیع باستانی اروک و حصار به عنوان زیستگاه جوامع باستانی متمدن مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد نمودی عینی از قدمت و ریشه‌های تاریخی گناباد است.
مسجد جامع گناباد، مدرسه نجومیه، آب انبار و حسینه گناباد، مسجد جامع قوژد، مسجد حاج عبدالله نوقاب، آسیابهای آبی کاخک و سنو، کاروانسراهای فخرآباد و زین‌آباد همه و همه نشانگر تعبد، سختکوشی و اصالت مردم این شهرستان است.
بافت تاریخی روستای ریاب، مقبره جعتین روستای گیسور، یخدان کوثر بیدخت، قلعه عمرانی و شوراب و مسجد مزار به ترتیب به دوران خوارزمشاهیان، سلجوقیان، صفویان، ساسانیان و قبل از اسلام برمی‌گردد که تداعی کننده تمدن دیرپای این منطقه است.
تنها اثر جهانی استان خراسان رضوی چشم انتظار مسافران نوروزی
قنات قصبه گناباد با سابقه بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ سال به عنوان یکی از قدیمی و عظیم ترین قناتهای کشور، ریشه در تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم دارد و از آن می توان به عنوان یکی از عجایب تمدن تاریخ بشر در تامین آب یاد کرد که چشم انداز توسعه گردشگری در جنوب خراسان رضوی بر محور آن ترسیم شده است.
این اثر تاریخی، با جنبه شگرف گردشگری و مفید برای کشاورزی، در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی و در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده است.
قنات قصبه از میان اراضی کوی شرقی گناباد (قصبه شهر سابق) در بخش جنوب غربی و از محلی معروف به برج علی ضامن، از داخل رسوب های ریزدانه آغاز شده و به طول ۳۳۱ هزار و ۳۳ متر در یک رشته اصلی به نام قصبه و چهار رشته منشعب به نام دولاب کهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم قصبه جریان دارد.
رشته اصلی این قنات که ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر طول دارد در امتداد دره پرآب خانیک حفر شده و عمق مادر چاه آن نیز بیش از ۲۰۰ متر است.
قطعه سفالهای پراکنده در اطراف دهانه چاه های این رشته قنات حاکی از این است که رشته قصبه واقع در کانال اولیه قنات در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته های دیگر قنات در مواقع خشکسالی در طول سالیان بعد از آن حفر شده اند.
نخستین کسی که توصیف مفصلی از قنات گناباد آورده است ناصر خسرو قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و آن بخش از سفرنامه اش را چنین نگاشته است:
"چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می رود و آن را می گفتند که کیخسرو فرموده است."
اختصاص ۵۰۰ میلیارد ریال برای قنات قصبه
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد با اشاره به اختصاص ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار از محل اعتبارات سفر رییس جمهور به استان برای توسعه گردشگری قنات جهانی قصبه، گفت: از این مبلغ ۳۰۰ میلیارد ریال قرار شده تا پایان دولت سیزدهم و طی سه سال آینده به تدریج به این امر تخصیص یابد.
حمیدرضا محمودی قوژدی تصریح کرد: اعتبار مذکور برای توسعه کمی و کیفی و احداث و بهسازی خود سایت و یا محدوده قنات قصبه هزینه می شود و برای اجرای مسیر گردشگری این قنات هزینه نخواهد شد تا با ایجاد زیرساختهای مناسب زمینه افزایش جذب گردشگر برای بازدید از این اثر جهانی بیش از پیش فراهم شود.
وی اظهار داشت: به دلیل نبود طرح گردشگری، اعتبارات برای ساماندهی قنات قصبه گناباد طی سال گذشته جذب نشد و در سنوات قبل بیشتر به تدوین طرح مسیر گردشگری توجه شده بود، با توجه به اینکه روند تصویب طرح مذکور طولانی بود، اعتباری بدین منظور اختصاص نیافت.
موزه مردم شناسی بازخوانی هویت و تاریخ گناباد
گناباد در جنوب استان خراسان رضوی، همجوار با کویر و دشتهای وسیع کم‌آب، یکی از نقاط برجسته ایران زمین در بازگویی و مرور داستان پرفراز و نشیب تلاش مردمانی شریف، سختکوش، قانع و بردبار است که در عین نبردی دائمی با طبیعت خشن منطقه، همواره خلاقیت های کارگشا برای تداوم زیست مومنانه انسانی و اخلاقمدار داشته و فرهنگی درخشان و افتخارآمیز را نسل به نسل غنی‌تر از پیش به پیش برده و پاس داشته‌اند.
در این میان "گنجینه یا موزه" به عنوان ابزاری سودمند برای معرفی، انتقال و بازشناسی هویت، فرهنگ و غنای تاریخی، اجتماعی و اقتصادی مردم این خطه داشته‌های فراوان و جذابی برای عرضه به علاقه مندان دارد.
مسوول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: نخستین موزه مردم شناسی استان خراسان رضوی در سال ۱۳۷۶ در این شهرستان در محل مدرسه نجومیه گناباد راه اندازی شد.
مهدی ذوالفقاری افزود: در این موزه گوشه‌هایی از آداب و رسوم، مشاغل سنتی، نحوه زندگی و نوع پوشش مردم گناباد را در قالب غرفه های آهنگری، پارچه‌بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفر قنات، عروسی، عصاری (روغن‌گیری)، عطاری و گلیم بافی در معرض دید عموم قرار گرفته است.
در یکی از غرفه های بزرگ موزه مردم شناسی گناباد به معرفی قنات جهانی قصبه گناباد پرداخته شده است.
یک پژوهشگر میراث فرهنگی و باستان شناس استان خراسان رضوی هم به خبرنگار ایرنا گفت: کوی شرقی گناباد و منطقه قصبه شهر به عنوان هسته نخست شهری این شهرستان در سده های قدیم دارای یک میدان مرکزی بوده که بناهای عام المنفعه همچون مسجد، مدرسه، حوض انبار و بازار در اطراف آن قرار داشته و از بین آنها تنها سه اثر یعنی مسجد جامع، آب انبار و مدرسه نجومیه باقی مانده است و بقیه به مرور زمان تخریب شده اند و در دل ساختمان مدرسه نجومیه موزه مردم شناسی به عنوان نمادی از معرفی هویت و تاریخ مردم این منطقه قرار دارد.
رجبعلی لباف خانیکی با بیان اینکه خانه و کاخ موزه ها عامل بسیار مهمی در معرفی هویت و غنای فرهنگی هر منطقه هستند، افزود: خانه‌های تاریخی، زیستگاه شخصیت‌هایی بوده است که اینک به تاریخ پیوسته‌اند اما هویتشان در همان خانه جاری است و تبدیل‌شدن به خانه موزه برای مردم جذابیت دارد و باید به سمت توسعه این چنین ظرفیتهایی پیش رفت.
مدرسه نجومیه یادآور ریشه داری علم نجوم در هویت و تاریخ گناباد
مدرسه نجومیه از آثار مهم تاریخی و بیانگر هویت علمی و فرهنگی و به خصوص علم نجوم گناباد در سده های گذشته است که همچون نگینی در بین آثار تاریخی این شهرستان در منطقه قصبه می درخشد.
بنای این مدرسه در کوی شرقی گناباد در مجاورت مسجد جامع این شهر واقع است، این مدرسه از یادگارهای معماری اسلامی در دوره صفویه و نشان دهنده ارج و مقام علم و دانش در این شهر است که به دلیل تدریس علوم نجوم و افلاک در این مکان به مدرسه نجومیه مشهور شده است.
مدرسه نجومیه در مقابل مسجد جامع گناباد در کوی شرقی از بناهای دوره صفویه است که بعدها در زمان قاجار مرمت شده است.
در سده های گذشته به خصوص دوره صفویه گنابادی ها در علم نجوم گوی سبقت را از سایر بخشهای کشور ربوده بودند به طوری که "شاردن" گردشگر فرانسوی در سفرنامه معروفش نوشته است: "همه منجمان ایران، دست کم بزرگان آنان از ایالت خراسان، از بلده کوچک گناباد و از یک خانواده مشهور که منجمان بزرگی از آن برخاسته اند، بودند و دانشمندان معروف فلکی ایران طی ۷۰۰ سال اخیر همگی از سرزمین خراسان بوده اند و شاهنشاه ایران جز اخترشمارانی که در گناباد زاده شده و پرورش یافته باشند، شخص دیگری را به خدمت نمی پذیرد".
از معروف ترین دانشمندان و منجمان گنابادی در دوران صفویه می توان به ملامحمد قاسم معروف به ملامظفر گنابادی اشاره کرد که علاوه بر مهارت در علم نجوم و َریاضیات، طبع شاعری هم داشت و از منجمان بزرگ دربار شاه عباس صفوی بود.
مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد و جنوب استان خراسان رضوی واقع است.
