همه ما می دانیم اوقات فراغت بخش مهمی از زندگی انسانها را تشکیل می دهد، بنابراین ساماندهی آن برای نوجوانان بسیار مهم است. اگر برای نوجوان برنامه ای مشخص برای گذراندن مفید این اوقات نداشته باشیم، این بی برنامگی سایر جنبه های زندگی را به طور چشمگیری تحت شعاع خود قرار داده و فساد انگیز است.
محمد شیرزاده، پایگاه خبری دانا، سرویس سبک زندگی؛ با پایان فصل امتحانات و شروع فصل تابستان هم‌زمان با آغاز اوقات فراغت جمعیت میلیونی دانش آموزان و دانشجویانی است که در سنین حساس نوجوانی و جوانی به سر می‌برند. ضرورت برنامه‌ریزی برای این قشر از جامعه از آنجایی حائز اهمیت است که این دوران، نقطه عطفی در زندگی افراد به شمار می‌رود و در ساخت سرنوشت آنان و سعادت جامعه نقشی بسزا دارد؛ بنابراین ترسیم و ارائه نقشه راه برای جوانان و نوجوانان ضرورتی است که بر خانواده‌ها و مسئولان جامعه قرار دارد.
این در حالی است که تابستان با روزهای بلند و اوقات فراغت بسیار پیش روی قشری است که با انبوهی از داده‌ها و محتوا در فضای مجازی روبرو هستند؛ داده‌ها و اطلاعاتی که می‌توانند مسیر راه آینده‌سازان کشور ما را از خط مستقیم خارج کرده و یا خط سیر مستقیم و سعادت بخشی را در اختیار آنها قرار دهند.
این طور است که تعطیلات تابستانی برای نسل جوان و نوجوان فرصتی برای تفریح و سرگرمی است، اما لازم است که تفریح را به گونه‌ای تعریف کرد که هم نوجوان امروزی از آن لذت ببرد و هم مورد رضایت خدا بوده و سعادت همیشگی او را تأمین کند. بزرگترهای خانواده در بهره‌برداری از این ایام فراغت نوجوان خود می‌توانند سینما بروند، سفر کنند، با آنها همبازی شوند و یا اینکه در خانه بمانند و با سرگرمی‌های خانگی خوش بگذرانند. البته خط قرمزهای تفریح را هم نباید نادیده گرفت. چون اگر همین سرگرمی‌ها در تعطیلات تابستانی هم به جای سود، ضرر داشته باشد باید دورش را خط کشید.
اوقات فراغت و عزت نفس نوجوان در نگاه اسلام
نوجوانی که برای اوقات فراغت و حتی تمام ایام زندگی خود برنامه ریزی دارد، از عزت نفس و حرمت بالایی برخوردار است. بهره مندی از خودارزشمندی، در سنین نوجوانی اهمیت بسیاری دارد و نوجوان را از انحراف نگه می دارد؛ زیرا کسی که خودش را شخصی ارزشمند و دارای موقعیت اجتماعی می داند و احساس می کند برای جامعه مفید است، هرگز این عظمت را با کارهای ضداخلاقی تباه نمی سازد.
موریس روزنبرگ یکی از روان شناسان، خاطرنشان می کند: «یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده در رشد حرمت خود و شخصیت نوجوان، این است که تا چه حدی با دیگران و محیط اجتماعی سازگاری دارد، و تا چه حدی از مقبولیت و محبوبیت برخوردار است». نوجوانی که کاری مفید دارد، از مقبولیت و محبوبیت بیشتری برخوردار است. بنابراین، خودارزشمندی بیشتری نیز دارد. بندورا (۱۹۸۹) می گوید: آن دسته از افرادی که به سبب موفقیت، به تحسین و تمجید از خود می پردازند، به احتمال بیشتری به حرمت خودبالا و پایدار دست می یابند و از انحرافات مصون می مانند.
در روایات رسیده از امامان معصوم (علیهم السلام) با توجه ویژه ای به غنیمت شمردن لحظات عمر و فرصت جوانی شده است. حضرت علی (علیه السلام) در روایتی می فرمایند: «شدیدترین و سخت ترین غصه ها به خاطر از دست دادن فرصت های عمر خواهد بود.»
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «بر استفاده و بهره بری از مدت عمر و جوانیت، حریص تر از نگهداری پول و سرمایه مادی باش».
در این دو حدیث شریف که از دو انسان معصوم و باعظمت رسیده است، به قدردانی از جوانی و اوقات گران بهای عمر سفارش و توصیه شده است. این احادیت هشدار می دهند: جوانی و فرصت ارزشمند زندگانی با سرعت در حال گذر است و باید از آن استفاده مطلوب نمود و با ایجاد اشتغال و برنامه ریزی در زندگی و غنیمت شمردن فرصت های خود را از آفات بیکاری رها ساخت؛ زیرا بیکاری و نداشتن برنامه در زندگی، آفات بسیاری دارد و علاوه بر به انحراف کشاندن انسان، او را از رشد اجتماعی و معنوی باز می دارد. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در این زمینه می فرمایند: «کسی که برای صلاح و راحتی دنیا و آخرت خود تلاش نکند، مورد غضب پروردگار است و کسی که بیکار و بدون برنامه است، انسان شایسته ای نیست.»
حضرت على (علیه السلام) درباره آفات بیکاری و نداشتن برنامه برای اوقات فراغت، می فرمایند: القلب الفارغ یبحث عن السوء والید الفارغة تازة إلى الاثم، ذهن و قلب انسان اگر رها و بدون برنامه باشد، به وسوسه های بد و شیطانی گرفتار می شود و اگر فعالیت های جسمانی و بدنی در انسان دچار رکود و تنبلی شود، راه برای ارتکاب گناهان باز خواهد شد.»
در این حدیث حضرت علی (علیه السلام) توصیه و سفارش می کنند اگر می خواهید به دام گناه و انحراف نیفتد، اوقات فراغت و بیکاری خود را پر کنید و ذهن و جسم خود را به فعالیت مند و ارزشمند مشغول سازید.
چگونه برای اوقات فراغت نوجوانان برنامه ریزی کنیم؟
همانطور که گفتیم، پر کردن اوقات فراغت نوجوانان با یک برنامه ریزی مفرح و صد البته سالم و مفید، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. شاید در گذشته به لطف حضوری بودن مدارس و کلاس های عملی و حضوری مختلف، این مساله تنها به تابستان ها و تعطیلات معطوف می شد، اما در حال حاضر به دلیل مشکلات ناشی از کرونا و افزایش زمان حضور بچه ها در منزل، مدت زمان اوقات فراغت آنان به شکل قابل ملاحظه ای افزایش پیدا کرده و بنابراین پدر و مادرها و همچنین مسئولین باید توجه چندین برابری به این مساله نشان دهند.
اگرچه این مساله، چالشی سخت و طاقت فرسا به نظر می رسد و حتی در مواردی ممکن است بابت آن خسته و کلافه شوید، اما بد نیست بدانید که اوقات فراغت می توانند فرصتی طلایی برای تقویت روابط میان شما و نوجوانتان باشد، آن هم نوجوانی که به لطف تغییرات پیچیده این دوران، همچون آهویی گریزپا از محیط خانه و خانواده فراری است و تمایل دارد تا بیشتر اوقات خود را در بیرون از منزل سپری کند. پس از این شانس و فرصت نهایت استفاده را برده و به بهترین شکل برای آن برنامه ریزی کنید. برای این کار می توانید:
1- تفریحات مورد علاقه فرزند خود را شناسایی کرده و به آن ها اهمیت دهید.
درست همانطور که اثر انگشت هر یک از ما با دیگری متفاوت است، علائق و تفریحاتمان نیز با یکدیگر تفاوت دارند و این مساله در مورد نوجوانان نیز صدق می کند. وقت گذرانی با دوستان، رفتن به مهمانی، بازی کردن و رفتن به کلوپ های بازی، چت کردن و گشتن در فضای مجازی، تماشای فیلم و یا حتی خواندن کتاب و رمان، تمرین برای انجام حرکات ورزشی در پسران از جمله محبوب ترین کارهایی هستند که نوجوانان در اوقات فراغت خود آن ها را انجام می دهند. شما به عنوان پدر و مادر، باید تلاش کنید تا فعالیت محبوب و مورد علاقه فرزندتان را شناسایی کرده و با جهت دهی مناسب آن ها را به مسیری هدایت کنید که کمترین آسیب را به همراه داشته و منتهی به پیشرفت و موفقیت نوجوان می شوند.
2- با هم آشپزی کنید.
برای وقت گذرانی در کنار هم، لازم نیست حتما هزینه زیادی صرف کرده و یا کار خیلی خاصی انجام دهید. گاهی تنها با صرف زمان در کنار هم و درست کردن یک غذای مورد علاقه و یا حتی یک خوراکی جدید، می توان از اوقات فراغت به بهترین شکل ممکن بهره برد.
3- برای گذراندن زمان آزاد خود در بیرون از منزل برنامه ریزی کنید.
رفتن به پارک، تماشای فیلم در سینما، گشت و گذار در موزه، رفتن به مراکز خرید، یا حتی استخر (بسته به علائق شما و فرزندتان)، گزینه های جذاب، در دسترس و خوبی هستند که می توانند هر دوی شما را حسابی سرگرم کرده و در عین حال به افزایش صمیمیت میانتان کمک قابل توجهی کنند.
4- با هم یک مهارت جدید را بیاموزید.
بافتنی و یا باغبانی و کاشتن گل و گیاه در گلدان و ... مهارت هایی هستند که در عین مفرح بودن، به کلاس خاصی نیاز نداشته و می توانید با هم یه یادگیری آن ها بپردازید.
5- یک پیک نیک کوچک خانوادگی ترتیب داده و یا حتی به سفرهای کوتاه مدت بروید.
چادر زدن در طبیعت، تجربه مهیجی است که بیشتر نوجوانان به آن علاقه دارند، پس به تجربه کردنش فکر کنید.
6- با هم ورزش کنید.
چه در منزل و چه در پارک، فرقی ندارد. مهم انجام دادن فعالیت های بدنی در کنار یکدیگر است.
7- زمان هایی را به بازی کردن با هم اختصاص دهید.
بچه ها در تمامی سنین به بازی کردن علاقه خاصی دارند.
امروزه بازی با وسایلی همچون گوشی، پلی استیشن، کامپویتر، تبلت و ... در میان نوجوانان بسیار محبوب هستند.
اما بد نیست در کنار امتحان کردن این بازی ها، بازی های فکری و یا حتی بازی های ساده ای مثل اسم فامیل، مار و پله، منچ و ... را نیز به دایره فعالیت های اوقات فراغت خود اضافه کنید.
8- به وقت گذرانی فرزند نوجوانتان با دوستانش احترام بگذارید.
این طبیعی است که نگران تاثیر همسالان بر فرزند خود باشید، اما نباید فراموش کرد که بچه ها به وجود چنین روابطی نیاز دارند. بنابراین به جای مقابله و مخالفت کردن، تلاش کنید تا به صورت نامحسوس بر اوضاع نظارت داشته باشید. به عنوان مثال در منزل خودتان مهمانی ترتیب داده و دوستان فرزندتان را دعوت کنید، یا اینکه حتی به مرور و با بیشتر کردن رفت و آمدها با دوستان فرزندتان صمیمی شده و به آن ها نزدیک تر شوید. با این کار اعتماد نوجوان خود را جلب کرده و از میزان نگرانی هایتان نیز کم می شود.
در کنار همه این موارد، به یاد داشته باشید که حتما پیش از انجام هر کاری برای پر کردن اوقات فراغت نوجوانان، با فرزند خود در مورد آن صحبت و برنامه ریزی کنید. دلبند شما دیگر یک کودک کوچک نیست و برای خود نظرات و عقایدی دارد که قابل احترام هستند. بنابراین، با هم برای پر کردن اوقات فراغت برنامه ریزی کنید تا به بهترین نتیجه برسید.
تفریح‌های ممنوعه در نگاه اسلام
خداوند همان قدر که آدم‌ها را به خوبی‌ها دعوت می‌کند، از بدی‌ها بازمی‌دارد. همان طور که تفریح و سرگرمی حلال را معرفی می‌کند، سرگرمی‌های حرام را هم نام می‌برد و از آن نهی می‌کند. در آیه 32 سوره انعام، دنیا را وسیله بازی و بیهوده گرایی مردم غافل نام می‌برد و می‌فرماید: «وَ مَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَآ إِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْاخِرَةُ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ؛ و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست و البته خانه آخرت، برای تقواپیشگان بهتر است. آیا نمی‌اندیشید؟» البته باید توجه داشت که کلمه «لعب» به کاری گفته می‌شود که قصد صحیحی در آن نباشد و «لهو» هم کاری است که آدم را از کارهای مهم و یاد خدا غافل کند.
بنابراین تفریح کردن و سرگرمی در تعطیلات و اوقات فراغت خوب است، اما اگر همین سرگرمی آدم را خسته و کسل کند نه فقط توصیه نمی‌شود، بلکه باید دورش را خط کشید و اصلاً طرفش نرفت.
شکار به قصد تفریح: در کتاب مستدرک ماجرایی نوشته شده با این شرح که: امام صادق علیه السلام درباره کسی که برای تفریح و سرگرمی به دنبال شکار می‌رود، فرموده‌اند: «مؤمن فرصت چنین کارهایی را ندارد. کارهای لهو و سرگرم‌کننده، سنگدلی می‌آورد و نفاق بر جای می‌گذارد.» پس زمانی که شکار برای رفع گرسنگی و تأمین نیاز خانواده و مردم باشد اشکالی ندارد، که البته آن هم باید به اندازه باشد و حیوان‌های بی‌زبان را بی‌مورد از بین نبرد.
اما اینکه جوانان در تعطیلات تابستانی تفنگ به دست بگیرند و راهی جنگل‌ها شوند تا برای سرگرمی، حیوان‌ها را بکشند، کاری است که نه فقط سازمان جنگلبانی با آن مخالف است، بلکه بالاتر از این حرف‌ها، کار خلاف دین مرتکب شده است.
کفتربازی: پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله مردی را دیدند که کبوتربازی می‌کرد. فرمودند: «شیطانی دنبال شیطان می‌رود.» تعدادی از عالمان دین در تفسیر این روایت که در کتاب مستدرک نوشته شده، گفته‌اند که اصل این کار بد نیست، اما اگر ادامه پیدا کند و باعث شود که انسان به غفلت و بطالت عمر دچار شود، سرزنش شده است.
در تعطیلات تابستان هم همین طور است. اینکه جوانی هر روز به جای اینکه کار مفیدی انجام بدهد، به پشت بام برود تا کبوترهای بی‌زبان را بگیرد و در قفس نگه دارد تا به او عادت کنند، بعد پروازشان بدهد تا دوباره برگردند توی قفس خودش، کار درستی است؟
قمار: خداوند در آیه 188 سوره بقره می‌فرماید: «یا ایها الذین امنوا لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اموال خود را در بین خود به باطل نخورید.» امام صادق علیه السلام فرموده‌اند که منظور از نخوردن مال به باطل، ممنوع بودن قمار است.
اما چرا سرگرم شدن به قمار ممنوع و حرام است؟ چون اگر یک بار بنشینی پای قماربازی، در آخر یا پولت را می‌بازی و یا پولت طرف مقابل را می‌بری؛ پس یا حریص‌تر می‌شوی تا پول بیشتری را ببری و یا برای جبران پول از دست داده‌ات بازی قمار را ادامه می‌دهی. این بازی ادامه پیدا می‌کند تا درنهایت به کلی بازنده یا برنه شوی. اما خوب است بدانیم حتی اگر برنده شویم، یک زمانی به طور کلی همه چیز را می‌بازیم. این طور است که بازی قمار برای مسلمان ممنوع شده تا وقت باارزش‌تر از طلایش را صرف باختن نکند.
عیاشی: اینکه جوان و نوجوان با چه کسی تفریح کند و سرگرم شود، نکته مهمی است که نباید از آن غافل شد. تعطیلات تابستانی وقت زیادی نیست، اما همنشینی با آدم بی‌هدف و خوشگذران فایده‌ای جز از بین بردن همین وقت کم را ندارد.
این نکته را هم امام صادق علیه السلام فرموده‌اند که شرح آن در جلد 79 کتاب بحار الانوار آمده است: «از همنشینی با آدم‌های خوشگذران فریب‌خورده دوری کن. همنشینی با آنها از مجالسی است که اهلش به خشم خدا دچار می‌شوند و ممکن است هر لحظه آنها را فراگیرد و به خاطر همنشینی با آنها گریبان تو را هم بگیرد.»
موسیقی نادرست: یک روز پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله با امام علی علیه السلام صحبت می‌کردند. ضمن صحبت‌هایشان به آن حضرت سفارش فرمودند که: «علی جان! سه چیز باعث سنگ شدن قلب آدم‌ها می‌شود: گوش دادن به لهویات، شکار کردن و اظهار نیاز پیش سلطان.»
اما موسیقی ناجور چیست؟ فقها و عالمان دین می‌گویند موسیقی‌ای که آدم را از خود بیخود کند و یا مفهوم بدی داشته باشد که شنیدنش بیشتر از سود، ضرر باشد، موسیقی ممنوع است.
حالا اگر در طول سفر تابستانی یا در خانه، حوصله جوان و یا نوجوانی سر رفت و خواست موسیقی گوش بدهد، باید از موسیقی‌های هجو و باطل دوری کند تا دلش سنگ نشود و حرف حق بر قلبش اثر کند.
