فاطمه سادات زاهدی ، کارشناس ارشد مشاوره ، پایگاه خبری دانا ، گروه سلامت و سبک زندگی؛ این هفته در در بخش معرفی کتاب به معرفی کتاب "فضای مجازی : صعود یا سقوط " پرداخته است .
کتاب «فضای مجازی: صعود یا سقوط» نوشته محمدرضا حبیبی با ویرایش قاسم نصیرزاده اثری است که تلاش دارد تصویری جامع و البته واقع‌گرایانه از دنیای فضای مجازی و اثرات آن بر زندگی فردی و اجتماعی انسان معاصر ارائه کند. نویسنده در این کتاب با زبانی روان و قابل‌فهم برای مخاطب عام، به سراغ یکی از مهم‌ترین پدیده‌های قرن حاضر رفته است؛ پدیده‌ای که امروز نه تنها بر روابط شخصی و خانوادگی افراد اثر گذاشته بلکه بر ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و حتی اعتقادی جوامع سایه انداخته است. او به‌جای آنکه صرفاً نگاه خوش‌بینانه یا بدبینانه داشته باشد، تلاش کرده هر دو سوی ماجرا یعنی فرصت‌ها و تهدیدها را کنار هم ببیند تا خواننده خود بتواند برداشت دقیق‌تری داشته باشد.
کتاب از همان ابتدا به این نکته اشاره می‌کند که فضای مجازی صرفاً یک ابزار ساده برای ارتباط نیست بلکه بستری است که هویت‌های جدید، سبک‌های زندگی متفاوت و الگوهای تازه‌ای از مصرف، فرهنگ و سیاست را تولید و بازتولید می‌کند. در این معنا، فضای مجازی را نمی‌توان تنها یک وسیله دانست بلکه باید آن را یک «زیست‌جهان» جدید تلقی کرد. به همین دلیل است که انسان امروز نه فقط در فضای واقعی بلکه در فضای مجازی هم زندگی می‌کند، تصمیم می‌گیرد، دوست پیدا می‌کند، آموزش می‌بیند، خرید می‌کند و حتی هویت خود را شکل می‌دهد. این گستردگی، اهمیت موضوع را دوچندان می‌سازد و باعث می‌شود ضرورت نگاه علمی و عمیق به آن بیشتر احساس شود.
یکی از محورهای مهم کتاب پرداختن به فرصت‌های فضای مجازی است. نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه این فضا توانسته مرزهای جغرافیایی را از میان بردارد و ارتباط میان انسان‌ها را با سرعتی حیرت‌آور تسهیل کند. امکان دسترسی آزاد و سریع به منابع علمی، توسعه آموزش مجازی، گسترش فعالیت‌های اقتصادی و تجاری، قدرت‌بخشی به جریان‌های اجتماعی و فرهنگی، و حتی نقش‌آفرینی در عرصه‌های سیاسی از جمله مزایای این فضا به شمار می‌آیند. به باور نویسنده، نمی‌توان انکار کرد که فضای مجازی بستری برای پیشرفت و توسعه فردی و اجتماعی فراهم کرده و ابزار قدرتمندی در اختیار نسل امروز قرار داده است.
در کنار این جنبه مثبت، کتاب نیمه تاریک ماجرا را نیز با دقت مورد بررسی قرار می‌دهد. حبیبی با ذکر نمونه‌ها و تحلیل‌ها نشان می‌دهد که چگونه همین فرصت‌ها اگر بدون مدیریت و سواد کافی مورد استفاده قرار گیرند، می‌توانند به تهدیدی جدی بدل شوند. از مهم‌ترین تهدیدهای مورد اشاره می‌توان به اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، کاهش تعاملات رو در رو و تضعیف روابط خانوادگی، رواج شایعات و اخبار جعلی، تهدیدهای امنیتی و سرقت اطلاعات، بحران هویت در میان نوجوانان و جوانان، و آسیب‌های اخلاقی و فرهنگی اشاره کرد. او تأکید دارد که اگر انسان در برابر حجم عظیم اطلاعات و ارتباطات موجود در فضای مجازی منفعل باشد، به‌جای آنکه از این ابزار بهره‌مند شود، قربانی آن خواهد شد.
نویسنده در بخشی از کتاب به وضعیت خاص فضای مجازی در ایران می‌پردازد و معتقد است که برخی مشکلات و آسیب‌ها در جامعه ما به دلیل ضعف زیرساخت‌ها، قوانین ناکافی، نبود فرهنگ‌سازی مناسب و کمبود آموزش سواد رسانه‌ای شدت بیشتری یافته است. او توضیح می‌دهد که خانواده‌ها و نظام آموزشی در برابر فضای مجازی تا حد زیادی منفعل بوده‌اند و به همین دلیل بسیاری از نوجوانان و جوانان بدون آموزش صحیح وارد این عرصه می‌شوند و طعمه انواع آسیب‌ها و انحرافات می‌گردند. از نظر او، این بی‌توجهی بزرگ‌ترین خطری است که آینده فرهنگی و اجتماعی جامعه را تهدید می‌کند.
یکی دیگر از بخش‌های قابل توجه کتاب، ارائه راهکارها و پیشنهادهایی برای مواجهه سالم و سازنده با فضای مجازی است. حبیبی بر ضرورت ارتقای سواد فضای مجازی و رسانه‌ای تأکید می‌کند و معتقد است که این آموزش باید از دوران کودکی و در نهادهای آموزشی آغاز شود. همچنین نقش خانواده در هدایت فرزندان، نقش دولت در تنظیم‌گری و قانون‌گذاری، و نقش رسانه‌ها و نهادهای دینی و فرهنگی در فرهنگ‌سازی بسیار پررنگ است. او می‌گوید که نمی‌توان با محدودسازی مطلق یا نگاه سلبی مسئله را حل کرد، بلکه باید افراد را توانمند کرد تا خودشان انتخاب‌های درست داشته باشند و در برابر آسیب‌ها مقاوم شوند.
کتاب «فضای مجازی: صعود یا سقوط» در واقع نوعی دعوت به تفکر و بازاندیشی است. نویسنده نمی‌خواهد حکم قطعی بدهد که فضای مجازی خوب است یا بد، بلکه می‌خواهد نشان دهد که این فضا همانند یک تیغ دولبه است؛ اگر درست استفاده شود می‌تواند وسیله‌ای برای رشد، آموزش، گسترش عدالت و ارتباطات جهانی باشد و اگر بدون آگاهی و مسئولیت به کار گرفته شود می‌تواند به انزوا، بحران هویت، نابودی فرهنگ‌ها و حتی فروپاشی روابط اجتماعی منجر شود.
لحن کتاب در مجموع آموزشی و هشداردهنده است اما در عین حال واقع‌گرایانه و دور از افراط و تفریط. خواننده پس از مطالعه این اثر به این نتیجه می‌رسد که فضای مجازی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی امروز است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا حذف کرد، بلکه باید یاد گرفت چگونه با آن زندگی کرد، چگونه فرصت‌هایش را بالفعل ساخت و چگونه تهدیدهایش را به حداقل رساند.
به‌طور خلاصه می‌توان گفت این کتاب بیش از هر چیز آینه‌ای است که به ما نشان می‌دهد در چه دنیایی زندگی می‌کنیم و مسئولیت ما در برابر آن چیست. انتخاب نهایی در دست ماست که فضای مجازی برایمان صعودی به سوی آگاهی و پیشرفت باشد یا سقوطی به سوی سردرگمی و نابسامانی.
