«فرونشست» چهار منطقه 17، 18، 19 و 20 تهران را تهدید می کند /برداشت آب های زیرزمینی؛ مهمترین دلیل فرونشست ها

به گزارش گروه دانش خبرگزاری دانا(داناخبر)، به گفته بسیاری از کارشناسان، ایران از لحاظ رخداد بلایای طبیعی جزو کشورهای بلاخیز دنیاست به طوری که از 43 نوع مخاطره زمین شناختی، 32 مخاطره در ایران رخ می دهد. یکی از رخدادهایی که در چند سال اخیردر کشور ما بحث هر روز رسانه ها شده موضوع فرونشست زمین در تهران است. در این راستا با مهندس محمد جواد بلورچی مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناختی سازمان زمین شناسی مصاحبه ای ترتیب داده ایم که در ادامه می خوانید.

 

فرونشست زمین به پایین رفتن سطح زمین در اثرعوامل مختلف ودخالت غیر مستیم انسانی گفته می شود. یعنی سطح زمین به دلایل مختلفی آرام آرام در طول زمان پایین رفته و جابه جا می شود. به طور نمونه سنگ هایی که در کوه ها متراکم می شوند این یک زمانی رسوبات ریز دانه نرم و منفصل از هم بودند که تحت تاثیر فرایند تراکم، سنگ شدند و امروزه اینگونه دیده می شوند، بنابراین  این  فرایند طبیعی در مناطق مختلف و در اثر عوامل مختلفی نیز ایجاد می شود. 

دلایل مختلفی می توان در دنیا برای فرونشست زمین برشمرد، یکی از این دلایل آتشفشان ها هستند که وقتی فعال می شوند و مواد مذاب آن بیرون می آید آن فضایی که مواد مذاب بیرون زده است درآن منطقه زمین خالی شده و ممکن است فرونشست کند و یا زمانی که زمین لرزه های بزرگی اتفاق می افتد می تواند باعث فرونشست های وسیع ولی لحظه ای بشوند. یعنی به یکباره زمین در یک منطقه ای 3مترجابه جا بشود و فرونشست هایی مرتبط با فعالیت های زمین ساختی رخ بدهد.

معمول ترین  پدیده هایی که فرونشست ها را ایجاد می کنند براثر برداشت بی رویه آب، استخراج نفت و گاز درون زمین است لذا وقتی این مواد از درون زمین خارج می شود فضاهایی  که در گذشته با این مواد پربوده  وقتی  این مواد از بین ذرات سنگ یا خاک خارج می شود و به آن فرصت داده می شود که یک تراکمی اتفاق بیفتد و روی سطح زمین به صورت فرونشست خودش را نشان می دهد.

 فرونشست در مناطق معدنی محدود است یعنی در کشورما معدن کاری های محدودی داریم که فرونشست به این دلیل رخ بدهد،عمده مناطق نفتی هم در کوهستان ها هستند که زندگی در آن حاکم نیست یعنی فرونشست های مرتبط با حرکت استخراج  نفت در مناطق کوهستانی و یا در زیر دریا ها صورت می گیرد و این نگران کننده نیست، گرچه  برخی مناطق نفتی ما در شهر وجود دارد و باید نگران آن باشیم. از این رو باید گفت، 90درصد فرونشست ها در دشت ها اتفاق می افتد که ما برای فعالیت های کشاورزی یا صنعتی آب را از زیر زمین استخراج می کنیم، بنابراین وقتی آب را خارج می کنیم و اجازه نمی دهیم که با بارندگی جایگزین آب مصرفی بشود. به طور مثال چاه ها درگذشته  در یکسال تنها چند ماه روشن بودند وبه آنها فرصت داده می شد تا آب آنها با بارندگی زمستان پربشود، اما در حال حاضر چون نیاز به استفاده ازآنها است در تمام طول سال ازآنها آب برداشت می کنیم و یا آنقدر حجم کشیدن آب در تابستان زیاد است که در زمستان یک دهم آن هم تغذیه نمی شود. همچنین 90درصد آبخوان ها هیچ وقت به جای قبلی خود برنمی گردد به همین دلیل آن فضای خالی بر روی هم فشرده می شوند و در اثر وزن رسوبات از بین می رود.

2نگرانی عمده در خصوص فرونشست ها وجود دارد، اول اینکه فضایی که آب آن خارج شده و باید آب درآن ذخیره شود از بین می رود یعنی مرگ آبخوان.(آبخوان به حجم و سدی گفته می شود که در زیر زمین وجود دارد وهزاران سال در اثربارندگی ها زیر زمین جمع شده و این آبخوان یا خانه آب را تشکیل داده است) اعتقاد ایرانی ها از قدیم این بوده است که آب را باید زیر زمین نگهداری کرد، به همین دلیل ایرانی ها هیچ وقت بر روی زمین سد نمی ساختند. ما در گذشته سد ساخته ایم اما نه به منظور ذخیره کردن آب بلکه برای کنترل سیلاب ها و برای تقسیم آب  و مهندسی آب. بنابراین در4هزارسال پیش در فلات ایران وقتی اقلیم ایران را قابل سکونت دانستند متوجه شدند که نباید سد ساخته شود بلکه باید آب را زیر زمین نگهداشت.

90درصد شهرتهران خوشبختانه  برروی رسوباتی بنا شده است که آنها درشت دانه هستند و این تنها شانسی است که دراین شهرحاصل شده، بنابراین اگر هم آبخوان های آن تخلیه بشود هیچگاه فرونشست نمی کند.اما متاسفانه در مناطق 17-18-19 و20معضل فرونشست درآنها دیده می شود و انتظار می رود آثار و تبعات فرونشست در این مناطق بیشتر دیده شود. دلایلی که برای آن می شود برشمرد، بهره برداری غیر اصولی ازآبخوان ها است وهمچنین رسوبات آن ریز دانه است یعنی خاک رس آبخوان های آن را تشکیل داده است. اگر منطقه ای ریز دانه نباشد پتانسیل فرونشست در آن وجود ندارد. اما در استان تهران دشت ورامین ومنطقه رودخانه جاجرود نگرانی فرونشست وجود دارد. زمانی که درسال 85تهران17سانتی متردرسال فرونشست داشت، در دشت ورامین 12سانتی متر بوده است امروزه پیش بینی ها نشان می دهد که فرونشست در تهران سالانه به 36سانتی متر رسیده است وانتظار می ورد دشت ورامین نیزبه 24سانتی متر درسال برسد. این در حالی است که 300 دشت اصلی کشور در معرض فرونشست قرار دارند.

پدیده فرونشست یک پدیده ای است که انسان به طورمستقیم اثر گذار نبوده یعنی یک پدیده ای نیست که انسان بتواند باعث آن بشود. اما نشست  در اثر بار به وجود می آید یعنی هرسازه ای که ساخته بشود یک باری را روی زمین وارد می کند و زمین نشست می کند. فرونشست بیشتردر پهنای دشت ها اتفاق می افتد اما نشست در محدوده سازه های غیر اصولی شهر ها اتفاق می افتد.

سازمان زمین شناسی کشور مانند تمام کشورهای دنیا وظیفه دارد پدیده های زمین شناختی را شناسایی کند اگر ما 2ویژگی عمده برای  سازمان های زمین شناسی دنیا در نظر بگیریم یک شناسایی منابع  دوم شناسایی مخاطرات خواهد بود، ما باید به کشور کمک کنیم که این منابع شناسایی شوند ودراکتشاف منابع، معادن را به کشور معرفی کنیم . در بخش مخاطرات هم وظیفه داریم مخاطراتی  مانند زمین لرزه ، زمین لغزش ها وخطرسیل که کشور را تهدید می کند شناسایی کنیم. کاریک هیدرولوژیست شناسایی وضعیت رودخانه است، مسیر رودخانه از دیدگاه هیدرولوژی را بهتر از زمین شناس بشناسد اما زمین شناس وارد عمل می شود و تاریخچه آن را از نظر تعداد سیلاب درآن رودخانه را شناسایی می کند و یا اینکه چند بار زلزله درآن اتفاق افتاده و چند بار زمین لغزش ویا تعداد آتشفشان هایی که درآن صورت گرفته را شناسایی می کند واین داده ها است که می تواند کمک کند که درآینده چه باید کرد. از این دید نیاز به سازمان زمین شناسی است که در همه جا برای شناسایی ومعرفی ویژگی های پدیده های زمین وارد عمل بشود و کمک بکند. 

اما متاسفانه امروز فقط سازمان زمین شناسی است که به عنوان یک سازمان حاکمیتی تولید کننده این اطلاعات است واینکه  دیگر سازمان ها از این اطلاعات استفاده می کنند یا نه اجباری وجود ندارد اما به نظر می رسد کم کاری وجود داشته واز اطلاعات موجود استفاده نکردند در هرصورت در بحث فرونشست در سال83 که سازمان نقشه برداری این پدیده را درشهر تهران شناخت و معرفی کرد سازمان زمین شناسی مسوولیت این بررسی ها را داشته در این بررسی ها ما محدوده این فرونشست ها را با تکنیک بررسی تصاویر ماهواره ای آغاز کردیم و درحال حاضر خوشبختانه مشکلی با انجام این بررسی ها برای کل کشور وجود نداریم. برای شناخت پدیده فرونشست لازم است هرسال بررسی ها تکرار بشود که تغییرات فرونشست درسال های مختلف بتوانیم بررسی کنیم.بعد از اینکه محدوده فرونشست را با داده های رادار توانستیم شناسایی کنیم و نرخ فرونشست ها را در دشت های کشور مانند دشت مهران، هشتگرد، قزوین، ورامین، مشهد، نیشابور،کاشمر،تربت حیدریه،اصفهان ،کاشان،گلپایگان،خمین و تقریبا بسیاری از دشت های استان کرمان شناسایی کردیم نوبت به این رسید که ببینیم این فرونشست کجا اتفاق میفتد.

 بررسی زمین شناسی برای عوارض فرونشست را دردشت های استان تهران و استان خراسان رضوی انجام شده و استان کرمان واصفهان در حال آغاز بررسی هستیم ومعضل اساسی که وجود داشت این بود که برای شناسایی این پدیده باید ورودی و خروجی آبخوان های کشور را خوب بشناسیم یعنی بدانیم هرسال چقدر آب وارد دشت می شود و چه مقدارنفوذ می کند وچه مقدار از این آب برداشت می شود. خوشبختانه چند سال گذشته همکاری های بسیارخوبی را  دریافت کردیم و کار گروه علمی  متشکل از وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان نقشه برداری، سازمان برنامه ریزی وقت، سازمان مدیریت بحران کشور ، سازمان محیط زیست وحتی ساز مان صدا وسیما با بیش از24 جلسه در کارگروه فرونشست ودرخصوص آب های زیرزمینی تشکیل جلسه دادیم اما متاسفانه چندان منتج به عمل نشد چرا که باید منجر به کاهش فرونشست می شد اما بخاطر نیازهای ما در کشور ومتاسفانه به دلیل تغییر مدیریتی  منجر به این شد که امروز براساس اندازه گیری هایی که صورت گرفته با فرونشستی حداقل دو برابر گذشته مانند دشت تهران در چند سال اخیر روبه روبشویم، اما هیچ اقدام موثری صورت نگرفت  تا حدودی وزارت نیرو اعتباراتی  برای شناسایی و روش های  کاهش این پدیده بکار گرفته اما این تنها کار دولت نیست ودولت به شکل دستوری نمی تواند برای حل آن وارد این قضیه بشود چون تک تک مردم در برداشت و بهره برداری ازاین آب ها دخیل هستند و تا همه مردم نخواهند اتفاقی نخواهد افتاد.