رعایت نکردن دستورالعمل های بهداشتی ریشه در فرهنگ دارد

نرگس درودیان، خبرگزاری دانا، سرویس سلامت؛ متأسفانه ایران و تعدادی از کشورهای دنیا با ویروس «کرونا» درگیرند که رعایت بهداشت فردی و خودمراقبتی‌ها کلید اصلی برای پیشگیری از این بیمار است. بهداشتی که هنوز دغدغه تعدادی از ما نیست.

افرادی که هموراه دید و بازدیدهای خود را ادامه داده، به مسافرت می‌روند و همچنان مراسم خود را بر گزار می‌کنند. اما سوال اینجاست که چرا این افراد به دستورات بهداشتی بی‌توجه هستند و به قواعد حداقلی نظیر ماسک گذاری و رعایت فاصله اجتماعی پایبند نیستند؟

در فرهنگ ایرانی اسلامی درباره بهداشت فردی زیاد خوانده و شنیده‎ایم. بهداشت فردی مجموعه عادت‌هایی است که به طور روزانه برای حفظ سلامت خود انجام می‌دهیم. مسواک کردن دندان‎ها، حمام کردن، شستن دست‎ها قبل از خوردن غذا، داشتن حوله شخصی، استفاده از دستمال در هنگام عطسه و سرفه از ابتدایی‎ترین نمودهای بهداشت فردی است.

سید حسین نبوی، استادیار علوم اجتماعی دانشگاه خوارزمی می‌گوید: بخش قابل توجهی از بی‌توجهی مردم نسبت به پروتکل‌های بهداشتی ناشی از عوامل فرهنگی است. عواملی که تا حدودی ریشه تاریخی داشته و در طی زمان با فعالیت‌های انسانها استمرار یافته‌ است.

وجود برخی بی هنجاری ها در جامعه

حسین نبوی در خصوص علل بی‌توجهی مردم به پروتکل‌های بهداشتی گفت: طی چند دهه اخیر در جامعه ایران، پدیده‌ای به نام آنومی (بی هنجاری) شکل گرفته و تشدید شده است. منظور از آنومی وضعیتی است که درآن، انسان‌ها طبق هنجارها، قواعد، ضوابط، قانون و هر آنچه که به عنوان معیار رفتار صحیح در نظر گرفته می‌شود، عمل نمی‌کنند و برای دستیابی به منفعت شخصی، هنجارها و قوانینی را که ضامن مصالح و منافع جمعی است، زیر پا می‌گذارند. این وضعیت به مرور رشد و گسترش یافته و اکنون تقریبا همه بخش‌ها، طبقات و لایه‌های مختلف جامعه را در نوردیده است. بطوریکه انتشار ویروس کرونا و تبدیل آن به سونامی تا حدود بسیاری به چنین وضعیت آنومیکی باز می‌گردد.

وی در ادامه افزود: به علت عدم رعایت ملاحظات بهداشتی توسط مردم (به ویژه، رفتن به سفر، میهمانی و حاضر شدن در تجمع‌های مختلف)، چیزی شبیه سونامی کرونا ممکن است شکل بگیرد. سونامی کرونا به این معناست که طی نه ماه گذشته، ویروس کووید- ۱۹ در جامعه شیوع بسیاری پیدا کرده به طوری که افراد بسیاری به آن مبتلا شده و نیز مرگ و میرهای بسیاری اتفاق افتاده است. آنچنان که بر اساس آمار تا کنون چیزی حدود ۹۰۸۳۴۶ نفر مبتلا و ۴۶۶۸۹ نفربر اثر این بیماری فوت شده‌اند. همچنین ادامه بی‌توجهی افراد به دستورات بهداشتی ممکن است سبب گردد میزان ابتلا و مرگ و میر در آینده به صورت تصاعدی افزایش یابد.

پاره فرهنگ هایی که زرنگی نامیده می شود

این استاد دانشگاه در خصوص بی‌توجهی افراد به دستورات بهداشتی گفت: به نظر می‌رسد یکی از دلایلی که سبب می‌شود افراد همواره به نکات و دستورالعمل‌های بهداشتی بی‌توجه باشند «پاره فرهنگ» خاصی است که در طی دوره‌های گذشته تاریخی، شکل گرفته و اینک تشدید شده‌اند. منظور از پاره فرهنگ این است که انسان‌ها در طی جامعه‌ پذیری خود از طریق خانواده، مدرسه و... می‌آموزند که علی رغم خواست دولت و حکومت، اعتنایی به آن نداشته باشند و به دنبال منافع شخصی خود باشند و آن را در اولویت قرار دهند. به عبارت دیگر، افراد یاد گرفته‌اند که اگر قرار است فردی موفق باشند و زندگی خوبی داشته باشد، نمی‌بایست به قوانینی که حکومت و دولت وضع می‌کند، پایبند باشند و آنها را رعایت کنند، بلکه باید آن را دور بزنند.

این استاد دانشگاه گفت: در مورد کرونا هم برای مثال وقتی به افراد گفته می‌شود که باید برای مدتی در منزل بمانند و بیرون نروند، آنها به دلیل این پاره فرهنگ خاص، از تصمیمات دولت پیروی نکرده و به مسافرت یا میهمانی می‌روند. یعنی اگر دولت اعلام می‌کند که شما نباید این کار را انجام دهید، این افراد اعتنایی نمی‌کنند و بلکه فراغت و آسایش و رفاه شخصی خود را در اولویت قرار می‌دهند. گویی یادگرفته اند که نفع آنها در این است که نقیضی، عمل کنند.

بنابراین بی اعتمادی که به تدریج نسبت به دولت و حاکمیت در طول تاریخ شکل گرفته و اکنون نهادینه شده، در کنار پاره فرهنگ خاصی که انسانها در طی جریان جامعه پذیری اولیه و ثانویه، آنها را کسب می کنند، سبب شده‌اند که برخی از افراد از دستورالعمل‌ها تبعیت نکنند.

وی افزود: این پاره فرهنگ در اصطلاح عامیانه، «زرنگی» نامیده می شود. افرادی که به قوانین و هنجارهای رسمی جامعه توجهی نمی‌کنند و به طور پنهانی به دنبال اهداف خاص خود هستند، افرادی موفق و زرنگ تلقی می شوند. این پاره فرهنگ انسان‌ها را مجاب می‌کند که در برخی موارد فقط و فقط به خودشان فکر کنند و به اینکه آیا دیگران دچار ضرر و زیان می شوند، اصلا توجه نکنند. چنین فرهنگی که در جامعه ما شکل گرفته و ریشه تاریخی دارد و به تدریج تقویت شده و در بخش‌های مختلف تکثیر یافته، اکنون به بخشی از «عقل سلیم » جامعه تبدیل شده است.

نبوی گفت: به نظر می‌رسد مشاغل آزاد و بازار، بیش از هر جایی بستر و زمینه رشد چنین پاره فرهنگی است. هر چند رشد و گسترش چنین فرهنگی تنها و صرفا مختص مشاغل آزاد نیست و در مشاغل دولتی، سیاسی و...، نیز این روحیه دیده می‌شود.

پنهان کردن بیماری به دلیل ترس از انزوای اجتماعی

نبوی دومین دلیل بی توجهی افراد به پروتکل ‌های بهداشتی را نیز، فرهنگی می‌داند و معتقد است: انسان‌ها همواره نگران تصویر ذهنی منفی اطرافیان و افراد دیگر از خودشان و کاهش منزلت اجتماعی خود و در انزوا قرار گرفتن از سوی آنها هستند و بنابراین در صورتی که مبتلا و یا مشکوک به کرونا باشند، به علت این نگرانی، آن را اظهار نمی‌کنند.

این استاد دانشگاه گفت: افراد برای این که تصور و تصویری که دیگران از آنها دارند، ایده آل باقی بماند و مخدوش نشود تا دیگران به این خاطر از آنها دوری کنند و آنها دچار انزوا شوند، ممکن است بیماری خود را از دیگران پنهان کنند. این افراد اگر در معذوریت قرار بگیرند و یا بنا به دلیل دیگری در جمعی حاضر شوند یقینا باعث سرایت و انتقال این ویروس خواهند شد.

باور ناپذیری بحران

نبوی سومین دلیل بی‌توجهی افراد به پروتکل‌های بهداشتی را در عدم تجربه ملموس از بیماری می‌داند و می‌گوید: بخشی از افراد جامعه به علت این که خود شخصا بیماری را تجربه نکرده‌اند، نمی‌توانند به راحتی و به سرعت متقاعد شوند که آنچه توسط دیگران و از جمله رسانه‌ها گفته می‌شود، حقیقت و واقعیت دارد.

وی گفت: این نحوه برخورد، تا حدودی با فقدان اعتماد اجتماعی و نگاه بدبینانه توام با سوء ظن و همچنین به ویژگی‌های کمال گرایانه برخی شخصیت‌ها مرتبط است. هر چند بخشی از این روحیه، در میان همه مشترک است. نبوی افزود: گذشته از دلایل روانشناختی، دلایل فرهنگی هم در این امر اثر بیشتری دارند. به علت این که مردم، به کرات در معرض دروغ، فریب و اغوا قرار گرفته اند، یاد گرفته‌اند که تا چیزی را شخصا تجربه و لمس نکنند، باور نکنند.

بنابراین هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی، واقعیت این ویروس برای برخی از افراد هنوز پذیرفته نشده است و این به رسمیت نشناختن در هر دو سطح، نیز نقش قابل ملاحظه‌ای در رعایت نشدن دستورالعمل‌های بهداشتی دارد.

اعتقاد به درمان بیماری توسط نیروهای مافوق طبیعی

نبوی در خصوص چهارمین دلیل عدم رعایت پروتکل‌های بهداشتی در جامعه گفت: تعداد قابل ملاحظه‌ای از اعضای جامعه کسانی هستند که باورها و اعتقادات دینی نیرومندی دارند. این اعتقادات نیرومند از یک جهت می‌تواند تاثیرات مثبتی بر جای بگذارد و از سوی دیگر ممکن است باعث بی‌توجهی به برخی اصول و دستورالعمل‌ ها بشود. اعتقادات نیرومند از نظر روانشناختی، موجب اطمینان و آرامش و احساس امنیت می‌شود و از این طریق، احتمالا به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند. از سوی دیگر، هستند کسانی که اعتقادات دینی قوی دارند و در بسیاری از مواقع، دلایل بیماری و یا درمان بیماری را به نیروهای مافوق طبیعی، نسبت می دهند. این افراد، گاهی با اعتقاد به قضا و قدر یا تقدیر، و گاهی، با اعتقاد به طب سنتی یا اسلامی، درمان‌های حاصل از علم پزشکی مدرن را ناکافی می‌دانند و با آن موافقت ندارند و در برخی مواقع در برابر آن مقاومت و مخالفت نیز می‌کنند. آنها گاهی افراد جامعه را به شرکت در آیین‌ها و مناسک جمعی ترغیب و تشویق می کنند. به تصمیم گیرندگان اداری و اجرایی نیز فشار سنگینی را وارد می سازند تا اجازه تجمعات آئینی داده شود و به عواقب آن توجهی ندارند. سهم و نقش این نیروهای اجتماعی، قابل ملاحظه است. بنابراین اعتقادات تا وقتی که در سطح فردی باقی می ماند و سبب اطمینان و آرامش و تقویت سیستم ایمنی بدن می شود خیلی مثبت است؛ اما وقتی، بر اساس این اعتقادات و باورها، نیروهای اجتماعی‌ای پدید می‌آیند که برای برگزاری تجمع‌هایی تلاش می کنند، از اینجا به بعد، نگران کننده می‌شود. این افراد هر چند از روی خلوص نیست و به دلیل باورهای خود همواره درصدد هستند مراسم‌های خود را برگزار کنند؛ اما در واقع با این کار زمینه گسترش ویروس را فراهم می آورند.

پایبندی به آداب و رسوم

نبوی دلیل پنجم عدم توجه افراد به دستورالعمل‌ها و نکات بهداشتی را در پایبندی افراد به مناسک و آداب و رسوم می‌داند و در این زمینه می‌گوید: ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که در آن، از گذشته تا به امروز آداب و رسوم و مناسک اهمیت بسیاری داشته است و به مرور نیز بنا به دلایل سیاسی و اقتصادی، افزایش و تنوع یافته است. مکانیزم عمل این مناسک و آداب و رسوم مبتنی بر ایجاد نوعی الزام و فشار اجتماعی است. برای مثال کسانی که مراسم عروسی یا ترحیم و یا دیگر مراسم مشابه را برگزار می‌کنند، حتما باید عده‌ای را به مراسم خود دعوت کنند تا مراسم آنها رسمیت پیدا کند و منزلت اجتماعی آنها تحکیم و ارتقاء پیدا کند. این فشار و الزام فرهنگی سبب شده حتی در دوران کرونا هم افراد علی‌رغم توصیه‌ها، مراسم را برگزار کنند و چه تعداد زیادی از افراد که از همین مراسم ها، به ویروس کووید -۱۹ مبتلا نشده‌اند.

وی افزود: به منظور کاستن از زیان‌های این مراسم، بهتر است صدا و سیما در اطلاع رسانی‌های خود شیوه‌های جایگزین دیگری را معرفی نماید که از جمله آنها می‌تواند بهره مندی از فضای مجازی و تکنولوژی‌های ارتباطی باشد.

به هر حال در فرهنگ اسلام رعایت بهداشت فردی و محیط، گامی در مسیر عبادات و جلب رضای خداست. بر اساس آنچه در مقاله بهداشت فردی و محیط در فرهنگ اسلامی ایرانی آمده است، هر حرکت و عمل مثبت انسان در صورت داشتن انگیزه الهی عبادت محسوب می‎شود، بنابراین تلاش هر انسانی در جهت رعایت بهداشت، عبادت است.

در چنین شرایطی که کرونا متأسفانه جان تعدادی از هم‌نوعان و هم‌وطنان ما را گرفته است، همچنان شاهدیم که عده‌ای در برابر توصیه‌های بهداشتی، با بی‌توجهی عبور می‌کنند. این موضوع حتما یک معضل فرهنگی است و لازم است متخصصان جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی ضمن بررسی تاریخچه و سابقه رعایت بهداشت فردی در ایران، عوامل متأخر تاثیرگذار در این روند، چرایی این وضع را تشریح کنند.

بی‌شک سیاست‌های حکومتی و نحوه مواجهه رسانه‌ها از جمله صدا و سیما، در حفظ بهداشت فردی به منظور مقابله با بیماری‌ها از جمله کرونا قابل انکار نیست. امیدواریم مقامات و مسئولان ایرانی بدانند که هزینه کردن برای سلامت، نوعی سرمایه‌گذاری است و با مبنای فکری، از هزینه کردن برای اطلاع‌رسانی، آگاه‎سازی و تأمین تجهیزات و امکانات بهداشتی و پزشکی کوتاهی نکنند، چون در صورت ابتلا به ویروس، هزینه درمان آنها بیشتر از پیشگیری خواهد بود. ضمن اینکه افزایش آمار مبتلایان به کرونا یا هر نوع بیماری واگیردار دیگری، امید به زندگی و آرامش عمومی را دچار خدشه می‌کند.

به هر حال آنچه هر یک از ما بر آن اختیار بیشتری داریم، جسم خودمان است، پس تا رسیدن به شرایطی که عقلانیت بر رفتار همه ما حاکم شود؛ بهتر است که هر یک از ما رعایت بهداشت فردی را از خودمان شروع کنیم.