آموزه‌های تربیتی امام صادق (ع) به گونه‌ای نیست که ایشان در نظر داشته باشند در یک چهارچوب علمی، نظام تربیتی خاصی را ارائه کنند. چرا که ایشان از نظام تربیتی و تعلیمی، تغییر انسانها و تاثیر گذاری برای تعلیم و تربیت را در نظر دارند. امروز در ادامه مبحث طرح شده روزهای گذشته به توجه دادن انسان به دوری از هوای نفس می‌پردازیم.
دکتر حمیدرضا آیت اللهی، استاد فلسفه و رییس سابق پژوهشگاه علوم انسانی نوشت: آموزه های تربیتی غربی مخصوصا لیبرالیسم بر این اساس بنا شده اند که رفاه را برای انسانها بیشتر گرداند تا انسان بتواند لذات خود را بیشتر بدست آورد؛ اما این نگاه به انسان، او را از تعالی معنوی بازخواهد داشت. تعالی معنوی وقتی حاصل خواهد شد که لذات مادی ملاک اصلی زندگی اش نباشد. به همین جهت امام صادق (ع) همانند سایر معصومان توجه می دهند که هواهای نفسانی نباید پیشران زندگی بشری باشد، بلکه تمامی هواها باید در مجموعه متعالی شدن او تعریف گردد.
لا تدع النفس و هواها، فان هواها رداها (کافی ج2، ص336)
نفس خویش را با خواهشهای گوناگونش آزاد مگذار؛ زیرا همان تمایلات آزاد باعث سقوط و هلاکش خواهد شد.
- دسته بندی انسانها بر اساس ایمان و تعیین تکالیف بر این اساس: در نظام تربیتی امام صادق (ع) ارزش انسانها بر اساس ایمان آنهاست. اگر کسی آلوده به گناهی باشد نمی توان گفت که او خود این زندگی را انتخاب کرده است و باید به انتخاب هرکس احترام گذاشت. اگر کسی اهل معاصی باشد باید نسبت به او عکس العمل منفی داشت؛ لذا این احترام کاذب شایسته آنها نخواهد بود. اما در واکنش نسبت به افراد اهل معصیت فقط باید بگونه ای رفتار کرد که نشان دهد در نظام ارزشی یک مومن، معصیت باعث ازبین رفتن احترام و حرمت می گردد و کار آلوده به گناه در نظر او مذموم است.
عن ابیعبدالله (ع) قال: قال امیر المومنین امرنا رسول الله صلی الله علیه و آله ان نلقی اهل المعاصی بوجوه مکفهره (وسائل ج4، ص68)
امام صادق از امیرالمومنین علیهماالسلام نقل کرده اند که پیامبر اکرم (ص) امر فرمود که ما با گناهکاران عبوس و ترشرو برخورد کنیم.
- توجه به ارزشهای متعالی و معنوی در نظام تربیتی امام صادق (ع): برترین مرحله تربیت در آموزه های امام صادق (ع)، ارتباط او با خداوند و متعالی شدن او در این ارتباط است؛ ایشان چنین می فرمایند:
قول «لا اله الا الله» ثمن الجنه.
گفتن کلمه توحید «هیچ معبودی جز خداوند نیست» قیمت بهشت است.
یکی از اولین تربیت های کودک یاد دادن ارتباطهای او با خداوند است. آوردن خداوند در زندگی و اندیشه و عمل طفل از وظایف اصلی پدر و مادر است. به همین جهت تربیتی که در آن معبود بودن خداوند آموخته نشود دور شدن از عاقبت بخیری است. نتیجه تربیت باید بتواند موقعیت ممتازی برای فرد در آخرت ایجاد کند. لذا تربیت باید همواره در جهت قرب اشخاص به خداوند جهت دهی شود.
اوحی الله عز و جل الی داود (ع): یا داود بی فافرح و بذکری فلتذذ و بمناجاتی فتنعم (امالی صدوق، ص118)
خداوند به حضرت داود وحی فرستاد که ای داود به من بیندیش و شاد باش، بایاد من معنای لذت را بچش، و با مناجات من متنعم شو.
گذشته از معنایی که قبلا از این روایت شد، مطلب دیگری که این روایت تاکید می کند آن است که مربی همواره باید شادی ها و لذت های متربی را به سمت لذت های بالاتر و شادی های افزون تر و پاک تر و اصیل تر سوق دهد. تربیت سکولار غربی تربیت را فقط در حدی می داند که کودک را به شادی و لذت مادی زندگی دنیوی او برساند و این شادی و لذت مانعی برای دیگران ایجاد نکند. تربیت اسلامی این مقدار از لذت را نه تنها کافی نمی داند بلکه اگر باعث شود که شادی و نشاط مادی، فرد را از لذتهای بالاتر معنوی محروم کند مذموم شمرده است.
قال فی قوله تعالی «من استمسک بالعروه الوثقی» قال (ع): هی الایمان بالله وحده لاشریک له.
از ایشان درباره معنای آیه «آن کس که به ریسمان محکم خدا چنگ زده است» پرسیدند. فرمودند: همان ایمان به خداوند و وحدانیتش و اینکه هیچ شریکی ندارد می باشد.
- برنامه داشتن برای زندگی: یکی از اصول تربیت شدن آن است که فرد از بی برنامه گی در زندگی پرهیز کند و برای زندگی خود برنامه مشخصی داشته باشد تا توجه بیش از حد به یک برنامه، او را از سایر برنامه های مهم زندگی اش بازندارد. امام صادق (ع) برنامه متعادل و متناسب و ارزشمند در زندگی را ترسیم می کنند و ارزش را در نوع زندگی می دانند که برنامه خاصی را دنبال کند. برنامه مطلوب در نظر ایشان به این صورت است:
ینبغی للمسلم العاقل ان یکون له ساعه یفضی بها الی عمله فیما بینه و بین الله عز و جل وساعه یلاقی اخوانه الذین یفاوضهم و یفاضونه فی امر آخرته و ساعه یخلی بین نفسه و لذاته فی غیر محرم فانها عون علی تلک الساعتین (کافی ج5، ص87)
شایسته است مسلمان عاقل ساعتی از روز خود را برای کارهایی که بین او خداوند است اختصاص دهد و ساعتی را با برادران دینی در امور معنوی و اخروی به گفتگو بپردازد و آنها نیز با او گفتگو کنند؛ و ساعتی خود را با لذایذ نفسانی اش که گناه نباشد آزاد بگذارد، چه این ساعت به توفیق در دو ساعت دیگر کمک می کند.
ایشان همچنین مومنان را از برنامه های تحمیلی از جانب نزدیکان برحذر می دارند:
عن ابی یعفور عن ابیعبدالله (ع) قال: قلت له انی ارید ان اتزوج امراه و ان ابوی اراد غیرها، قال (ع): تزوج التی هویت و دع التی یهوی ابواک (کافی ج5، ص401)
ابن ابی یعفور به امام صادق علیه السلام عرض کرد: من می خواهم با زنی ازدواج کنم ولی پدر و مادرم علاقه دارند زن دیگری را به همسری خود درآورم. حضرت فرمودند: زن دلخواه خودت را بگیر و با آنچه که والدینت می خواهند کاری نداشته باش.
در این روایت حضرت تاکید می کنند که مصلحت اندیشی پدران و مادران نمی تواند اختیار فرزند را سلب کند. تاکید بر انتخاب فرد و اهمیت دادن به اختیار افراد در زندگی، یکی از اصول مهم تربیتی است که مکتب تربیتی امام صادق (ع) به آن اشاره می کند. تحمیل دیدگاه در تربیت دینی جایگاهی ندارد.
- توجه به انگیزه ها و حسن فاعلی: در آموزه های تربیتی امام صادق (ع) رفتار خوب تنها میزان سنجش شایستگی نظام ارزشی نیست بلکه انگیزه های افراد از انجام رفتارهای خوب نیز اهمیت بسیاری دارد. نظام های تربیتی غربی تنها رساندن متربی به انجام رفتار خوب را وجهه همت خود قرار داده اند چرا که به سختی می توانند به نیت افراد در رفتارهایشان دست پیدا کنند. در حالی که در نظام دینی، چون علم خداوند به نیت افراد تحقق می یابد می توان از ملاک دیگری بنام انگیزه از انجام عمل نیز سخن گفت. امام صادق (ع) همانند سایر اولیاء دین به اهمیت نیت در کار تذکر می دهند و آن را یکی از ملاکهای مهم تربیت یافتگی می دانند.
النیه افضل من العمل. الا و ان النیه هو العمل، ثم تلا قوله عز و جل: «قل کل یعمل علی شاکلته» یعنی علی نیته (وسائل ج1، ص6)
ارزش و فضیلت نیت از عمل بیشتر است، بلکه عمل، خود جلوه و ظهور نیت است. خداوند در قرآن فرموده است: «هرکس مطابق شاکله خودش رفتار می کند» و شاکله یعنی نیت.
