واقعه زلزله دهشتناک شامگاه ۱۰ شهریور سال ۱۳۴۱ بوئین‌زهرا، آن‌چنان شوک‌برانگیز بود که تا روزها پس از وقوع این حادثه، همچنان تیتر اول جراید کثیرالانتشار ایران در آن سال بود. فاجعه زلزله بوئین‌زهرا، آن‌گونه بود که هرگز آمار دقیق کشته‌شدگان آن مشخص نشد و تا امروز نیز هنوز معلوم نیست عمق خشم طبیعت در دشت قزوین، چه تعداد قربانی گرفت.
تورق جراید پایتخت ازجمله روزنامه اطلاعات در شهریور سال ۱۳۴۱، ابعاد مختلفی از واکنش‌ها، بازتاب‌ها و پیامدهای این فاجعه را می‌نمایاند؛ ابعادی که می‌تواند در بازنمایی آنچه بر مردم بلوک زهرا در این زمین‌لرزه کم‌سابقه رفت، تأثیر بسزایی داشته باشد.
روزنامه عصرگاهی «اطلاعات»، حدود ۱۴ ساعت پس‌ازاین واقعه دردناک در ۱۱ شهریور، درحالی‌که هنوز ابعاد زلزله به‌درستی هویدا نشده بود؛ تیتر نخست خود را به زلزله بوئین‌زهرا اختصاص داد: «زلزله دیشب چند هزار نفر را مقتول و مجروح کرد». هفتاد قریه در زلزله شدید زیرورو شد این روزنامه نوشت: «ساعت یازده دیشب هفتاد قریه تابعه قزوین طی یک زلزله شدید زیرورو شد. در اطراف قزوین دو ناحیه بیش از سایر نواحی آسیب‌دیده است. از پنج هزار نفر سکنه قریه «دال اصفهان» [دانسفهان] چهار هزار نفر زیر آوار مانده‌اند و در این قریه زمین دهان باز کرده و آب گل‌آلودی سرازیر شده که قسمتی از قریه را با خود برده است. در ناحیه حصار از هزار نفر سکنه فقط ۷۰ نفر زنده مانده‌اند.»
این گزارش می‌افزاید: «اکنون مصیبت‌دیدگان و زلزله‌زدگان به سه چیز احتیاج دارند. آب، نان و بولدوزر برای اینکه نعش کسان خود را از زیرخاک خارج کنند. سیل فراریان و زلزله‌زدگان به‌سوی قزوین در حرکت هستند. هزاران نفر از دهات به‌فرمان وجدان و اخلاق خود بیل به دست به‌سوی «دال اصفهان» به حرکت درآمده‌اند تا اجساد مردگان و احیاناً زندگان را از زیرخاک بیرون آورند. خسارات مالی و مادی این حادثه رقم شگفت‌انگیزی را تشکیل می‌دهد و دهقانان تنگدست قزوین آخرین دارایی خود یعنی زن و فرزندان خود را نیز ازدست‌داده‌اند.»
بیش از هزار کشته؛ آمار اولیه زلزله
اطلاعات در ادامه گزارش‌های خود درباره این حادثه، خبر داد: «انتظار می‌رود تا آخر وقت امروز شاهنشاه ایران که در کرانه دریای خزر مشغول استراحت بوده‌اند؛ برای رسیدگی به اوضاع به تهران بازگردند.» این روزنامه همچنین گزارش داد: «آخر وقت امروز در یک تماس تلفنی پیرامون تعداد کشته‌شدگان و مجروحین زلزله دکتر حسین خطیبی مدیرعامل جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران گفت: میزان تلفات وارده در نقاط زلزله‌زده هنوز معلوم نیست؛ زیرا اکیپ‌هایی که از طرف شیر و خورشید مرکز فرستاده شده است؛ هنوز در نقاط زلزله‌زده مستقر نگردیده و به این جهت تعیین میزان تلفات به‌درستی مقدور نیست. مدیرعامل جمعیت شیر و خورشید سرخ افزود: بااین‌وجود حدس زده می‌شود که تعداد تلفات و مجروحین بیش از هزار نفر باشد.»
به نوشتهٔ اطلاعات، «دکتر روشن سرپرست موسسه ژئوفیزیک گفت: زلزله دیشب در ساعت ۱۹ و ۲۲ دقیقه به‌وقت گرینویچ و ساعت ده و ۵۲ دقیقه و ۳ ثانیه به‌وقت‌تهران آغاز شد. ضربه اصلی ۲۵ ثانیه طول کشیده و ضربه‌های متعدد بعدازآن در حدود یک دقیقه به طول انجامیده و ضربه‌های بعدی نیز هنوز ادامه دارد و این زلزله چه ازنظر ضربه اصلی و چه ازنظر مدت بی‌سابقه است.»
دولت عزای ملی اعلام کرد
یک روز پس از وقوع زلزله و درحالی‌که آرام‌آرام عمق فاجعه رخ می‌نمود؛ دولت عزای ملی اعلام کرد و مخبران جراید که خود را به منطقه زلزله‌زده بوئین‌زهرا رسانده بودند؛ گزارش‌هایی به پایتخت ارسال کردند که حکایت از فاجعه‌ای بزرگ با ابعادی تکان‌دهنده داشت.
روزنامه اطلاعات در شماره ۱۲ شهریور خود نوشت: «گزارش‌های رسیده از مناطق زلزله‌زده حاکی است مقتولین و مجروحین زلزله به ده هزار نفر بالغ می‌شود، هزاران جسد در زیر آوار مانده و اهالی دهات برای خروج اجساد استمداد می‌کنند. گفته می‌شود اگر کانون زلزله در تهران بود؛ یک‌میلیون نفر کشته می‌شدند. در «دان اصفهان» [دانسفهان] فقط انگشت‌شماری جان به در برده‌اند، ده‌ها دِه با خاک یکسان شده و ساکنان زنده بعضی از دهات فقط گربه‌ها خروس‌ها و بزهای سرگردان هستند. بوی تعفن اجساد، محیط ویرانه‌ها را گرفته و هنوز پس از ۴۸ ساعت ممکن است کسانی در زیر آوارها زنده باشند. در بسیاری دهات مجروحین هنوز در زیر آفتاب و بی‌پناه هستند و صدای ضجه و ناله از هر طرف به گوش می‌رسد و خطر شیوع بیماری‌های عفونی وجود دارد. گروهی از بازماندگان حادثه زلزله دیوانه شده‌اند و روستائیان از ترس و وحشت دهات را ترک می‌کنند.»
این روزنامه در گزارش دیگری، خبر داد: «اتحادیه صلیب سرخ بین‌المللی آمادگی خود را برای دادن کمک به ایران اعلام کرد. در قزوین برای کمک به زلزله‌زدگان جهاد اعلام شد و مردم با بیل و تکه‌ای نان و کوزه آب به‌سوی دهات ویران راه افتاده‌اند.»
به نوشته اطلاعات، «آسوشیتدپرس در گزارشی اعلام کرد: بزرگ‌ترین دانشمندان زلزله‌شناس آمریکا اطمینان دادند که به‌طورقطع بین زلزله شدید روز گذشته شمال غربی ایران و یک آزمایش زیرزمینی اخیر شوروی در خاک روسیه ارتباطی وجود نداشته است. کارشناسان درعین‌حال اظهار داشته‌اند زلزله ایران به‌هیچ‌وجه با زلزله‌های اخیر کلمبیا و ایتالیا و یونان ارتباطی نداشته است. «یونایتد پرس» از استکهلم گزارش داد انستیتوی زلزله‌شناسی «اوپسالا» واقع در سوئد امروز اعلام کرد که زلزله اخیر ایران صد بار شدیدتر از زلزله اقادیر واقع در مراکش بوده است که در اول مارس ۱۹۶۱ دوازده هزار نفر براثر این زمین‌لرزه کشته شدند.»
بازدید محمدرضا پهلوی از مناطق زلزله‌زده
۱۴ شهریور، این روزنامه خبر داد که «صبح امروز شاهنشاه برای بازدید از نقاط زلزله‌زده وارد قزوین شدند. هواپیمای حامل شاهنشاه در ساعت ده و نیم در فرودگاه قزوین به زمین نشست و آقایان دکتر ریاحی وزیر بهداری و مهندس رجبی وزیر راه، تیمسار ارتشبد حجازی رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران، تیمسار ملک زاد فرمانده تیپ ۵ قزوین، فرماندار و روسای ادارات دولتی و اعضای انجمن شهر قزوین و جمعی از معتمدین و معاریف شهر مقدم شاهنشاه را استقبال کردند.»
اطلاعات همچنین در این شماره خود، اعلامیه شماره شش دولت که صبح همان روز منتشر شد؛ به این شرح بازتاب داد: «خوشبختانه بین مصدومین از دیروز تا ساعت ده صبح امروز تلفاتی نبوده است، ولی وضع عده‌ای از آن‌ها بسیار سخت و خطرناک است. تعداد دقیق تلفات بعد از خاتمه مراسم تدفین به استحضار هم‌وطنان عزیز خواهد رسید. دست کمکی که از طرف عموم طبقات برای برادران و خواهران داغ‌دیده دراز شده است؛ مایه سربلندی و سرافرازی ما در جهان است. به کارمندان محترم دولت که پرداخت یک روز حقوق خود را پیشنهاد کرده‌اند؛ اعلام می‌شود که این عمل را خودشان انجام بدهند یکجا و یک قلم حقوق آن‌ها از طرف دولت برداشت نخواهد شد. شما که نیت خیر دارید؛ چرا رأساً در این کار شرکت نکنید. برای کمک عملی دانشجویان عزیز و داوطلب دانشگاه دفتری در شیر و خورشید سرخ از امروز مفتوح است. هر کس مستعد و آماده هر کاری هست در این دفتر ثبت‌نام نماید تا به‌موقع مورداستفاده قرار گیرد.»
زلزله‌زدگان با مرگ روبه‌رو هستند
بعدازظهر دیروز اعلامیه شماره ۵ دولت به نقل از امیر اسدالله علم نخست‌وزیر به این شرح انتشار یافت: هم‌اکنون ۴۵۰۰ نفر افسر، سرباز و ژاندارم در نقاط آسیب‌دیده عملیات نجات و تدفین اجساد را اداره می‌نمایند و کلیه تدابیر و پیش‌بینی‌های لازم به‌منظور جلوگیری از بروز بیماری‌ها به‌عمل‌آمده است. در خاتمه بسیار خوشوقتم که چند صد نفر از دانشجویان عزیز دانشگاه و ازجمله بالغ‌بر ۶۰ نفر از دانشجویان سال آخر پزشکی به‌وسیله ریاست دانشگاه آمادگی خود را برای کمک به هم‌وطنان مصیبت‌دیده اعلام داشته‌اند که به‌موقع خود چه ازنظر نجات مصدومین و چه به‌منظور اداره امور ساختمانی و تجدید بنای دهات آسیب‌دیده از کمک‌های بی‌شائبه آنان که درعین‌حال مایه افتخار و سرافرازی من است؛ استفاده خواهد شد.»
همچنین ساعت دو و نیم بعدازظهر پریروز اسدالله علم نخست‌وزیر پیامی به این شرح از رادیو ایران فرستاد: امروز صبح خودم به اتفاق وزیر بهداری، مدیرعامل شیر و خورشید سرخ از منطقه زلزله‌زده بازدید کردم. برادران و خواهران ایرانی را که در نهایت سختی با مرگ روبرو هستند از نزدیک زیارت کردم و برای مقتولین طلب آمرزش نمودم. تلفات بسیار زیاد و فاجعه هولناک است. باید بگویم اولین روزی است که در قبال مسئولیت سنگین خودم احساس انکسار و شکستگی می‌کنم. از همان محل حادثه شدت آن را مجدداً به عرض شاهنشاه که در تمام مدت شبانه‌روز مراقب حال شما هستند؛ رساندم. قلب و روح رئوف شاهنشاه به حدی متأثر است که این فاجعه را عزای ملی اعلام و امر فرمودند موسیقی از رادیو حذف شود و امر شاهنشاه در ساعت ده صبح اجرا شد.»
مردم ایران وحشت انفجار اتمی را درک کردند
روزنامه اطلاعات در ادامه گزارش‌های متعدد خود از ابعاد فاجعه زلزله بوئین‌زهرا، نوشت: «اخبار مربوط به زلزله ایران کماکان مهم‌ترین خبرهای جهان را تحت‌الشعاع قرار داده است. آسوشیتدپرس در گزارشی توضیح می‌دهد زلزله به قول یکی از مقامات رسمی شیر و خورشید سرخ بعضی از دهات را از روی نقشه به کلی محو کرده و در بعضی نقاط حتی بستر رودخانه‌ها را تغییر داده است. منابع آب آشامیدنی یک صد دهکده زلزله‌زده را گل‌ولای آلوده کرده و خطر شیوع بیماری‌های واگیر همه جا را تهدید می‌کند. بیمارستان‌های محلی پر از مجروحینی است که حتی کف کریدورها دراز کشیده‌اند و درد جراحات و درد دوری از خویشاوندان فریاد آن‌ها را به آسمان بلند کرده است. شش هواپیمای نظامی شروع به حمل زخمی‌ها به تهران کرده است.
در تهران برای سومین روز مراسم عزا در مساجد برگزار شده؛ ولی از مساجد ویران دهات، صدایی برنمی‌خیزد. امروز دیلی تلگراف سرمقاله‌ای دارد که در آن اشاره به دستگاهی می‌نماید که بشر را باید از وقوع زلزله آگاه کند. دیلی تلگراف در سرمقاله خود می‌نویسد: این زلزله کاملاً پیش‌بینی شده بود. آن‌هایی که دستخوش زلزله واقع‌شده‌اند؛ می‌گویند که هیچ‌چیز نمی‌تواند پیش از زلزله حالت خوف و وحشت و عجز در دل آدمی ایجاد کند.
تلگراف در دنباله این مقاله می‌گوید: دنیا اکنون دستخوش مصیبت دنباله‌دار زلزله است و از تلفات وحشتناکی که در ایران به بار آورده و شدیدترین زلزله ایران تلقی گردیده ابراز وحشت می‌کند و می‌پرسد که آیا از این جریان نباید درس عبرت گرفت و در پایان چنین نتیجه می‌گیرد؛ البته دنیای متمدن باید به کمک زلزله‌زدگان بشتابد؛ ولی آیا نباید متمدن‌تر شود.
گزارش رسانه‌ها سفر شاه به بوئین‌زهرا
«رادیو لندن» در گزارشی اعلام کرد: امروز شاه ایران با هواپیما به مناطق زلزله‌زده پرواز کردند و از نقاط آسیب‌دیده نزدیک شهر قزوین دیدن نمودند. ایشان با بازماندگان این مصیبت سخن گفتند و شب را نیز در میان آنان خواهند گذراند. شاه به خبرنگار بنگاه رادیو انگلستان در خاورمیانه که اکنون در ایران است؛ گفت: ده هزار نفر در این زلزله کشته شده و ۲۰ هزار نفر دیگر بی‌خانمان هستند.
«آسوشیتدپرس» نیز در گزارشی اعلام کرد: در این منطقه ۶۰ هزار نفر زندگی می‌کردند؛ اما حالا ۳۰ هزار نفر مانده‌اند و از این ۳۰ هزار نفر بین ۲۰ تا ۲۵ هزار نفر بدون خانه و کاشانه هستند. این گزارش با اشاره به حضور شاه در مناطق زلزله‌زده می‌افزاید: یک زلزله‌زده فریاد کشید ای شاه! زن مرا به من باز گردان، دیگری شیون زنان می‌گفت: آه بچه‌هایم! شاه اظهار امیدواری کرد که «دهات ویران‌شده ظرف یک سال تجدید ساختمان شوند و سپس به ارتش دستور داد که قنات‌ها را آباد کنند.»
تعداد دقیق قربانیان زلزله ایران ممکن است تا ابد نامعلوم بماند. به نوشتهٔ این روزنامه، «دکتر روح اله چنگیزی سرگرد نیروی هوایی ایران که با جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران همکاری دارد؛ دیروز اعلام‌خطر کرد که در بوئین و سایر دهات، خطر امراض عفونی وجود دارد.»
پاسخ مراجع تقلید به سؤال مدیر روزنامه
درحالی‌که با روشن‌تر شدن فاجعه انسانی و عمق خسارات وارده درنتیجه زلزله دهم شهریور بوئین‌زهرا، ملت ایران برای کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان بپا خواسته بود، این خبر در روزنامه «اطلاعات» آن هم چهار روز بعد از وقوع زمین‌لرزه، موردتوجه قرار گرفت: «نظر به اینکه خسارات ناشی از زلزله اخیر بسیار گران و ترمیم خرابی‌ها و نجات بازماندگان از عهدهٔ چند موسسه محدود خارج می‌نمود؛ «مدیر روزنامه اطلاعات» نامه سرگشاده‌ای برای حضرات مراجع تقلید ارسال و ضمن تشریح اوضاع مناطق آسیب‌دیده از ایشان استمداد و نظریات آقایان پیشوایان دینی را دربارهٔ کمک به آسیب‌دیدگان استفسار نمود.
آیت‌الله شریعتمداری خطاب به «عباس مسعودی» مدیر روزنامه اطلاعات نوشت: البته حادثه دل‌خراش زلزله اخیر بسیار مولم و ناراحت‌کننده است. مصیبت بزرگی بر عالم اسلام وارد آمده است. تمام مسلمان‌های جهان ماتم‌زده و متأثر باید باشند. اینکه نظر و فتوای حقیر سؤال شده بود؛ البته معلوم و مسلم است که بر هر مسلمانی لازم است برحسب قدرت و توانایی از کمک و مساعدت دریغ ننمایند و آنچه از نقد و جنس میسر باشد به وسایل مطمئنه به دست مصیبت‌زدگان برسانند. حوزه علمیه قم در این حادثه بسیار متأسف است. اینجانب با اینکه از لحاظ تهیه شهریه محصلین و طلاب حوزه در مضیقه و زحمت هستم؛ مع‌الوصف با رضایت و پیشنهاد خود آقایان مبلغ ۲۰ هزار تومان از بودجه شهریه کسر کرده و امروز یک هیئتی از علما و فضلای حوزه را اعزام نمودم که با معیت جمعی از رفقا و دوستان در تهران که در حدود ۷۰ هزار تومان دیگر جنس تهیه‌کرده‌اند؛ عازم محل حادثه شده و نقد و جنسی را توزیع کرده و نواقص و احتیاجات را گزارش داده که ان‌شاءالله مجدداً در تهیه آن اقدام شود و انتظار می‌رود که تمام مسلمانان به خصوص ساکنین ایران از بذل هر نوع مساعدت و کمک کوتاهی نفرمایند.
آیت‌اله گلپایگانی نیز اعلام کرد: همانطور که قبلاً تذکر داده شد لازم است مسلمین از هرگونه مساعدت به برادران دینی خود کوتاهی و مضایقه ننمایند و حقیر برحسب خواهش بعضی مؤمنین در بانک ملی شعبه قم حسابی به شماره ۲۹۵۸ باز نموده که پس از جمع‌آوری وجوه مستقیماً به‌وسیله اشخاص مورد اعتماد به مناطق زلزله‌زده فرستاده و توزیع شود و تصمیمات دیگری نیز اتخاذشده که بعداً ان‌شاءالله به اطلاع می‌رسد. آیت‌اله مرعشی نجفی هم نوشته است: حقیر هم در ورقه جداگانه اجازه داده‌ام که از حقوق واجبه که بر ذمه برادران دینی است؛ درباره زلزله‌زدگان اقدام شود.
نکته قابل‌توجه در این میان، سانسور عجیب پیام آیت‌اله سید روح‌الله خمینی از مراجع مهم تقلید در روزنامه اطلاعات است. این اتفاق در حالی بود که برخی از جراید به این پیام اشاره داشتند.
۲ کودک زنده از زیر آوار خارج شدند
یک هفته پس از فاجعه زلزله، در شرایطی که دیگر کسی امیدی نداشت؛ روستایی زنده‌ای از زیر خروارها آوار مصیبت بیرون کشیده شود و هزاران جان‌باخته خشم زمین، به گورهای سرد سپرده‌شده بودند، ناگهان خبر رسید که دو کودک سه هفت‌ساله زلزله‌زده از زیر آوار زنده خارج شدند.
روزنامه اطلاعات که در شماره ۱۸ شهریور خود این خبر را با عکس یکی از این دو کودک بازتاب داده است؛ از دستور شاه به اسدالله علم نخست‌وزیر برای آغاز نقشه‌برداری هوایی از مناطق زلزله‌زده و حفر چاه‌های عمیق در منطقه خبر داد. این روزنامه نوشت: «امروز دو دستور از طرف شاهنشاه به نخست‌وزیر صادر گردید. اولین دستور شاهنشاه این است که فوراً هیئت نقشه‌برداری سازمان برنامه با هیئت نقشه‌برداری ارتش از مناطق زلزله‌زده نقشه‌برداری هوایی به عمل آورند که پس از آن نقشه‌های ده [روستا] سازی و خانه‌سازی روستایی جهت آسیب‌دیدگان زلزله آماده شود. دستور دوم مربوط به حفر چاه‌های عمیق در مناطق زلزله‌زده است.
به‌طوری‌که گزارش می‌رسد روز گذشته یک حلقه چاه عمیق با همکاری ارتش و شیر و خورشید سرخ در محل حفرشده و به آب رسیده و ازهرجهت رضایت‌بخش بوده است. شاهنشاه به دولت دستور دادند که حفر چاه‌های عمیق در مناطق زلزله‌زده با همکاری ارتش و شیر و خورشید سرخ و سازمان برنامه فوراً آغاز شود. امروز از طرف دولت دستورهای شاهنشاه به سازمان‌های مسئول ابلاغ شد که فوراً به مرحلهٔ اجرا در آید.»
آغاز بازسازی توسط بازاریان و روحانیون
با این همه، آن‌گونه که جراید پایتخت نوشتند اولین کلنگ برای ساخت واحدهای مسکونی برای زلزله‌زدگان را بازاریان و روحانیون تهران آن هم به مسئولیت حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی بر زمین زدند. «اطلاعات» در همین شماره خود با تیتر «توسط هیئت بازرگانان و روحانیون تهران، اولین کلنگ ساختمان خانه در منطقه زلزله‌زده به زمین زده شد.» خبر داد: «صبح امروز اولین کلنگ ایجاد خانه در منطقه زلزله‌زده قزوین به‌وسیله اعضای هیئت بازرگانی و روحانیون تهران که به اتفاق فلسفی واعظ مشهور به آن نواحی مسافرت کرده‌اند در قریه عباس‌آباد به زمین زده شد. اعضای این هیئت در نظر دارند در بدو امر یک دکان نانوایی در این محل دایر نمایند و برای ایجاد مسکن، تهیه یک میلیون آجر به کوره‌داران قزوین سفارش شده است.»
درحالی‌که این جریده، خبر بازدید شمس پهلوی از مناطق زلزله‌زده بوئین‌زهرا را در شماره هجدهم شهریورماه بازتاب داده بود؛ نوشت: «از طرف مسئولین منطقه به اطلاع [شمس پهلوی] رسید که براثر اقدامات حیات‌های امدادی و شیر و خورشید سرخ ایران و موسسه کاره برای ساکنان بوئین‌زهرا که از این فاجعه جان به در برده‌اند چادرهایی که رسیده بود؛ نصب شد و محل‌هایی برای زندگی آنان تأمین گردید و امید می‌رود به‌زودی در کلیه دهکده‌های زلزله‌زده این منطقه تعداد کافی چادر بر پا گردد و مورداستفاده زلزله‌زدگان قرار گیرد.»
اظهارات وزیر کشاورزی و آخرین آمار رسمی
اما در این میان، اظهارات ارسنجانی وزیر کشاورزی وقت که خانه‌های روستایی ایران را به کلبه‌های آفریقا تشبیه کرده بود، ازجمله تیترهایی بود که همراه با دیگر اخبار مرتبط با زلزله در صفحه نخست روزنامه اطلاعات جا خوش کرده بود. اظهاراتی که البته این مجری اصلاحات ارضی در ایران، به بهانه زلزله بوئین‌زهرا گریزی هم به این طرح زده است.
اطلاعات در گزارش خود دراین‌باره نوشت: «دیروز دکتر ارسنجانی وزیر کشاورزی طی یک مصاحبه مطبوعاتی گفت: متأسفانه زلزله اخیر تمام دشت قزوین را خراب کرده، تعداد زیادی از خانه‌های دهات قزوین خراب شده و این خرابی که در یک منطقه وسیع براثر قهر طبیعت به بار آمده است؛ سبب شده بسیاری از قنوات و چشمه‌ها خشک شود. متأسفانه هنوز دهاتی هست که مأمورین شیر و خورشید سرخ به علت نبودن راه به آن جاها نرفته‌اند؛ ولی مأمورین اصلاحات ارضی و ترویج کشاورزی که در محل بوده‌اند؛ اقداماتی را که وجدانشان حکم می‌کرده است؛ انجام داده‌اند. برای احیای این دهات باید آب برای آن‌ها تهیه کرد و خانه ساخت مردم باید به‌وسیله هر دستگاهی که مورد اعتمادشان هست؛ برای این کار کمک نقدی بکنند تا در درجه اول برای این دهات و سپس سایر دهات خانه ساخته شود، آن‌هم خانه‌هایی محکم نه مشتی گل که بعد با یک باد بر روی سر صاحب آن‌ها خراب شود. اصلاحات ارضی در هر منطقه که تقسیم اراضی شروع شود، به‌وسیله سازمان عمران منطقه کار، خانه‌سازی را شروع خواهد کرد، مردم هم باید برای سایر نقاط به‌وسیله دستگاه‌های مورد اعتمادشان اقدام کنند. باید سیستم خانه‌سازی فعلی دهات متروک شود. این‌ها خانه نیست چیزهایی مانند کلبه‌های آفریقا است.»
۲ هفته پس از آوار زمین و آسمان بر سر مردم روستاهای بوئین‌زهرا، شمار تلفات به ۱۱ هزار نفر رسید. روزنامه اطلاعات ۲۴ شهریور با انتشار این خبر نوشت: «امروز چهارمین اطلاعیه شیر و خورشید سرخ ایران درباره زلزله اخیر به این شرح انتشار یافت. جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران به استحضار عموم هم‌وطنان عزیز می‌رساند که متأسفانه تعداد تلفات تا آنجا که به اطلاع جمعیت رسیده به رقم ۱۱ هزار نفر نزدیک می‌شود و باید گفت که شاید در روزهای آینده با رسیدن آمارهای تکمیلی بهر این رقم نیز تعدادی افزوده شود.»
بااین‌همه، ۵۹ سال پس از زمین‌لرزه بوئین‌زهرا، آمارهای دقیق تعداد تلفات انسانی در این فاجعه مشخص نبوده و در گزارش‌های رسمی و غیررسمی، از ۱۰ تا ۲۲ هزار نفر متغیر است. گرچه به گفتهٔ مصیبت‌دیدگان این واقعه دهشتناک، عمق درد، آن‌سان بود که هر آماری از کشته‌شدگان این واقعه گفته شود؛ قابل‌باور است!
عکس‌ها: پل شاتزر، عکاس مجله «LIFE» از فاجعه زلزله بوئین زهرا
پژوهش از محمدحسن سلیمانی، پژوهشگر تاریخ قزوین
