سرماخوردگی، زکام و نزله از دیدگاه طب سنتی/ مقابله با سرماخوردگی در آموزه های پزشکی پارسی

گروه سلامت خبرگزاری دانا (داناخبر) -  یک متخصص طب سنتی در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری دانا (داناخبر) به بررسی سرماخوردگی، زکام و نزله از دیگاه طب سنتی پرداخته است و تجویزهای پزشکی ایرانی در این خصوص را بیان می کند.

دکتر ناصر رضایی پور *:  عفونت‌های مجاری تنفسی فوقانی یا سرماخوردگی‌ها، از شایع‌ترین بیماری‌های بشر‌ هستند که دست‌کم یکی دو بار در سال، بیشتر افراد جوامع را مبتلا می‌سازند و تا چند روزی فعالیت‌های روزمره مبتلایان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

عامل اصلی سرماخوردگی‌ها، گروهی از ویروس‌های مجاری تنفسی فوقانی هستند ولی در گروه کوچکی از مبتلایان، افزوده شدن عفونت‌های باکتریایی سبب تغییر الگوی بیماری می‌گردد که بالطبع درمان هرکدام متفاوت می‌باشد.

تلاش می‌کنم در این مختصر، به‌طور خلاصه به مبانی تشخیصی و درمان‌های کاربردی این بیماری از دیدگاه دانش پزشکی پارسی یا پزشکی پارسی بپردازم.

امروزه کمتر فردی است که هنگام سرماخوردگی، در کنار درمان‌های پزشکی رایج، به تجویز خود، اطرافیان یا پزشک علاقمند به داروهای گیاهی، نمونه‌ای از داروهای گیاهی یا فرآورده‌های آنها را مصرف نکرده باشد.

اما لازم و حتی حیاتی است که بدانیم هرگونه گیاه‌درمانی لزوماً به معنای کاربست اصول درمانی در پزشکی پارسی نیست و نگاه این دانش کهن و در عین‌حال مترقی به مفاهیم «بیماری» و «درمان»، تفاوت‌هایی اساسی با رویکرد دانش نوین (حتی از نوع گیاه‌درمانی یا Herbal medicine) دارد.

باید توجه شود که دیدگاه غالب در گیاه‌درمانی رایج، پیرو دیدگاه پزشکی نوین به داروهای شیمیایی است.

در این دیدگاه، هر داروی گیاهی دارای ماده موثره‌ای است که جهت درمان نوعی بیماری کاربرد دارد. مثلاً گیاه بابونه، به دلیل مواد تسکین‌بخش و ضدالتهاب خود، در درمان سردرد موثر است یا گوجه‌فرنگی، ضد سرطان پروستات است یا کلم، به علت داشتن برخی مواد موثره دارویی می‌تواند از ابتلا به سرطان پیشگیری کند.

این دیدگاه، اصلاً مطابقت صددرصدی با دیدگاه کامل مکتب پزشکی پارسی در استفاده از داروهای گیاهی ندارد و چه بسا یک داروی گیاهی برای درمان نوعی از ترشحات پشت‌حلقی مناسب باشد ولی در فرد دیگری با ترشحات پشت‌حلقی مناسب نباشد.

کاربرد اصل مهم «مزاج» در بیماری‌ها و درمان آنها و همچنین نگاه «کل‌نگر» این دانش به «انسان» و تندرستی و بیماری‌های او، وجه افتراق اساسی پزشکی پارسی با پزشکی نوین است؛ تفاوتی اساسی که در رویکرد به بیماری سرماخوردگی نیز به‌طور شاخص وجود دارد.

در مکتب پزشکی پارسی، محور اصلی علایم و پیگیری روند درمان سرماخوردگی‌ها، بر اساس نوع ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تنظیم می‌شود.

بر اساس تعریف منابع پزشکی پارسی، منشا اصلی این ترشحات، مغز است؛ آنچه از مسیر بینی و چشم خارج می‌شود، «زکام» نام می‌گیرد و ترشحاتی که به حلق و مجاری تنفسی تحتانی و... ریخته می‌شود، «نزله» نام دارد.

در ابتدای سخن، به «زکام» می‌پردازم که البته می‌تواند طیفی از بیماری‌های مختلف، از سرماخوردگی‌های ساده ویروسی، رینیت‌های آلرژیک و ... را در بر بگیرد ولی آنچه مورد نظر من در این نوشته است، همان «سرماخوردگی ساده» است.

یکی از مشکلات شایع در فصول سرد سال، ابتلا به سرماخوردگی است؛ در سرماخوردگی‌های ساده یا اصطلاحاً ویروسی، که علایم آن محدود به آبریزش بینی، بی‌حالی و خستگی است و علایم عفونت باکتریال وجود ندارند، باید از مصرف نابجای داروهایی چون آنتی‌بیوتیک‌‌ها و کورتون‌ها پرهیز کرد و تا بهبود علایم استراحت کرد زیرا زکام، در صورتی که طولانی نباشد و منجر به عوارض نگردد، یکی از راه‌های دفع مواد ناسالم از بدن است و نباید جلوی آن گرفته شود مگر آنکه علایم بیش از 5-4 روز به طول بیانجامند یا علایمی از عفونت‌های باکتریال (مانند تب) وجود داشته باشد که در آن صورت باید با مراجعه به پزشک متخصص و تشخیص دقیق بیماری، داروهای مورد نیاز، تجویز و مصرف شوند.

در چنین مواردی، درمان گیاهی، تنها به عنوان درمان کمکی قابل توصیه است، نه درمان انتخابی اصلی.

همچنین لازم است تا حد امکان در دو سه روز نخست، از سرکوب آبریزش بینی و عطسه احتمالی با آنتی‌هیستامین‌ها پرهیز کنیم.

این امر، اگر ترشحات بینی بسیار رقیق نباشند، اهمیت بیشتری دارد؛ باید به بدن فرصت داد که فرآیند پاکسازی و تخلیه مواد تباه را از طریق دفع ترشحات انجام بدهد و از کلونیزه شدن ویروس‌ها در موکوس پیشگیری کند.

مصرف آنتی‌هیستامین به غلیظ شدن ترشحات دستگاه تنفس منجر می‌شود. غلیظ شدن و چسبندگی این ترشحات، هم می‌تواند باعث انسداد در مجاری خروجی سینوس‌ها به بینی شود و هم باعث رشد بیشتر و کلونیزاسیون ویروس‌ها در این بستر می‌گردد.

هنگامی که ترشحات بینی و یا مجاری برونشی غلیظ باشند، مصرف آنتی‌هیستامین‌ها، منع شدیدتری دارد؛ اما اگر این ترشحات بسیار رقیق باشند و فرد دچار خارش و سوزش و گزش در بینی و چشم و سینه و گلو هم باشد، حتماً لازم است که ترشحات را به قوام غلیظ‌تری آورد تا از روان شدن آنها و نفوذشان به گوش میانی یا مجاری تحتانی و کیسه‌های هوایی ریه جلوگیری شود.

در این صورت نیز، پیشنهاد ما مصرف آنتی‌هیستامین نیست بلکه توصیه می‌کنیم فرد، سوپ جوی نیمه‌غلیظ همراه با عدس و ماش و اسفناج و کمی شلغم میل کند و از مصرف سیر و پیاز همراه با آن خودداری کند.

به‌طور کلی، در زمان زکام، لازم است ضمن پرهیز از خوردنی‌هایی که موجب افزایش سردی و تری بدن می‌شوند (مانند لبنیات، خیار، گوجه، کاهو، عدس، غذاهای خمیری و لزج مانند ماکارونی و پیتزا، لازانیا و سیب‌زمینی، نان خمیر یا بیات و...)، از سوپ‌ها و آش‌های ساده و گرم استفاده نمود.

یک سوپ جو ساده یا آش ساده‌ خانگی، غذایی بسیار مناسب برای افراد سرماخورده است. یک دستور ساده برای تهیه چنین سوپ ساده‌ای، می‌تواند استفاده از برنج یا جو، جعفری و گشنیز، کمی تره و شنبلیله، بال و گردن مرغ، کمی روغن زیتون، مقدار بسیار کم نمک و زردچوبه و در صورت تمایل، مقداری کدو باشد.

یک دم‌نوش مناسب در این موارد نیز دم‌کرده گل گاوزبان به همراه کمی لیموعمانی، به‌ویژه در ابتدای شروع علایم است. این دم‌نوش (که نباید ترش باشد) موجب خروج مواد ناسالم فرد بیمار شده و بهتر است در طول مصرف آن، فرد استراحت کامل داشته و از پتو یا لحاف استفاده کند تا بدن کاملاً عرق کند.

مصرف کدو حلوایی به صورت بخارپز به همراه کمی پودر نبات و دارچین هم می‌تواند برای کاهش علایم سرماخوردگی بسیار مفید باشد.

برای افراد و به‌ویژه کودکانی که زیاد دچار سرماخوردگی می‌شوند هم توصیه می‌کنم هر شب دو سه عدد شلغم پخته‌شده میل کنند که موجب پیشگیری از ابتلا به زکام یا کاهش علایم آن خواهد شد.

 اما چنان‌که اشاره کردم، ترشحات پس‌حلقی در منابع پزشکی پارسی «نزله» نامیده می‌شوند. لازم است اینجا اشاره‌ای به طبقه‌بندی اصلی این ترشحات بشود. حکمای پزشکی پارسی، ترشحات نزله‌ای را در دو گروه کلی قرار داده‌اند: نزله گرم و نزله سرد.

علایم: علامت‌های ذکرشده در نزله گرم، شامل ترشحات رقیق و آبکی بینی و حلق که معمولاً زرد یا بی‌رنگ‌اند، سوزش و خارش و گزش در گلو و حلق و بینی، سرخی چشم‌ها و صورت و احساس حرارت در آنها، التهاب حلق و گرفتگی بینی و صدا می‌باشد.

درمان: اصل درمان در نزله‌های گرم و سرد، به قوام آوردن خلط و ترشحات، و آماده کردن آنها برای دفع است؛ بدین معنا که با تدابیر و داروهای مناسب، خلط رقیق را غلیظ کنیم تا به اعضای ضعیف نریزد و به درستی دفع شود، و خلط غلیظ را رقیق نماییم تا امکان دفع پیدا کند.

با این توضیح، مشخص است که باید تدابیری به کار برد که در روزهای نخست سرماخوردگی که خلط رقیق است، آن را غلیظ نماییم و برعکس، در روزهای نهایی یا هنگام بروز عوارضی چون سینوزیت چرکی و وجود اخلاط غلیظی که دفع آنها مشکل است، باید با تدابیر و داروهای مناسب، خلط را رقیق و آماده دفع نمود.

پس در نزله‌های گرم، باید داروهایی استفاده گردد که هم از حدّت و حرارت ترشحات بکاهند و هم آنها را قدری غلیظ‌تر کنند تا از تشدید عوارض، و ورود و نفوذ این ترشحات به اعضای دیگر بدن جلوگیری شود.

به یاد داشته باشید که نفوذ ترشحات رقیق سوزان به مجاری گوش، راه‌های تنفسی و بافت ریه، دستگاه گوارش، نیام‌های عضلات مجاور دستگاه تنفس و ستون فقرات، عامل بسیاری از بیماری‌های دیگر شمرده می‌شود و از همین رو بوده است که حکما، زکام و نزله را «مادر بیماری‌ها» (امّ الامراض) می‌دانستند.

به‌طور کلی، دستورات درمانی نزله گرم چنین است:

1- بهتر است غذای اصلی در سه روز نخست، تنها سوپ جو رقیق با کمی ماش و سبزیجات فراوان (و البته بدون شیر و قارچ) باشد و تلاش گردد معده سبک نگاه داشته شود تا طبیعت بدن، به‌جای آنکه درگیر گوارش غذا شود، به مبارزه با عامل بیماری و دفع آن مشغول گردد.

در این زمان، خوردن غذاهای سنگین به‌ویژه گوشت، منع شده است.

2- از مصرف آب خالی، به‌ویژه آب سرد اجتناب گردد. با توجه به اینکه آش جو ذکرشده، بسیار رقیق و آبکی است، مایعات مورد نیاز بدن را به خوبی تأمین می‌نماید.

3- مصرف حریره تهیه‌شده از آب، سبوس گندم، نشاسته، کتیرا، روغن بادام و شکر و همچنین مصرف مغز بادام، روغن بادام شیرین و کره گاو توصیه شده است.

4- روغن‌های با طبع سرد، مانند روغن بنفشه و روغن کدو، در بینی چکانده شود.

5- اگر میزان ترشحات و رقّت آن زیاد بود، می‌توان سبوس گندم را در سرکه خیسانید و خشک‌شده را دود کرد و دود آن را استنشاق نمود.

6- در صورت ریزش زیاد ترشحات به حلق، غرغره کردن آب انار یا آبی که عدس در آن پخته شده، مفید است.

7- استحمام با آب ولرم در نزله گرم مفید است.

8- جهت کنترل سرفه‌های خشک، همه اقدامات بالا بسیار مفید است. در صورت نیاز، یک قاشق غذاخوری به‌دانه را در یک لیوان آب بخیسانید تا حالت ژله‌ای پیدا کند و هر دو ساعت، یک قاشق غذاخوری از آن را به تدریج بخورید و دانه‌های به را در دهان نگه دارید و لعاب آن‌را قورت دهید.

9- تلاش کنید به صورت طاق‌باز نخوابید بلکه به پهلو خوابیده و زیر سر خود را هم بالا نبرید تا ترشحات از بینی دفع شده و کمتر به مجاری تنفسی پایینی ریخته شود.

10- از خوردن غذاها و دواهایی که مزاج گرم دارند، مانند آویشن شیرازی،‌ مرزنجوش، سیر و پیاز، زنجبیل و دارچین، پونه و نعناع، عسل و غذاهای پرادویه و تند پرهیز کنید. بهتر است غذاها بیشتر به صورت آب‌پز و مثلاً شامل کدو، باقلا، به، نخود سبز، گشنیز باشند.

11- در صورت لزوم و برای کاهش سرفه‌های خشک یا درمان علامتی بهتر می‌توان از عناب یا شربت آن و یا دم‌نوش سردشده گل بنفشه، یا گل پنیرک، یا گل و ریشه ختمی بهره جست.

علایم: علامت‌های نزله سرد، بیشتر با علایم مزمن شدن و عوارض سرماخوردگی مانند سینوزیت، برونشیت باکتریایی و... تطابق دارد و مهم‌ترین این علایم، وجود ترشحات غلیظ و لزج است که به سختی از مجاری تنفسی جدا می‌شود و می‌تواند بیشتر به رنگ سفید و کمتر به رنگ‌های زرد و سبز و تیره باشد ولی در مخاط بینی و راه‌های هوایی تحتانی، خارش و سوزش و گزش ایجاد نمی‌کنند.

همچنین فرد، دچار سنگینی بدن و کسالت و به‌ویژه سنگینی سر، گرفتگی بینی و صدای تودماغی است که بیشتر با کاهش حس بویایی و چشایی و کمتر با احساس بو و مزه عفونت و دود همراه می‌باشد ولی علایمی مانند سرخی چشم و چهره، و حرارت سر و بدن کمتر دیده می‌شود.

درمان: درمان در این نوع نزله، تا حد زیادی با نزله گرم متفاوت است و عموماً بر رقیق نمودن و دفع خلط غلیظ و همچنین رفع تنگی احتمالی راه‌های هوایی استوار است تا ترشحات در سینوس‌ها و راه‌های هوایی و بافت ریه حبس نشوند و عفونت احتمالی و انسداد را تشدید نکنند.

از تدابیر و داروهای مهمی که باعث پخته شدن خلط غلیظ و آمادگی آن برای دفع می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پوشانیدن سر با کلاه گرم و حتی گرم نمودن آن با حوله گرم یا کیسه‌ای که در آن ارزن گرم‌شده ریخته باشند.

2. نوشیدن دم‌نوشی از شوید، بابونه، بومادران، آویشن و مرزنجوش. همچنین می‌توان از صاف‌کرده جوشانده این گیاهان، به‌صورت نیم‌گرم بر سر ریخت یا استنشاق نمود (هر 6 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب گیاهان بالا، در یک لیوان آب جوش، به مدت 20 دقیقه دم شود و پس از صاف کردن استفاده گردد. بیماران کم‌اشتها و دچار ضعف می‌توانند یک قاشق مرباخوری عسل نیز به دمنوش صاف‌شده بیافزایند).

3. خوردن جوشانده‌ای از زوفا، ریشه شیرین‌بیان و انجیر نیز جهت نرم کردن سینه و طبع مفید است (هر 8 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب داروها با 5 عدد انجیر، در یک و نیم لیوان آب جوشانده شده، پس از صاف کردن، استفاده گردد).

4. جهت رفع گرفتگی بینی، روغن‌های محلّل مانند روغن مرزنجوش، بابونه و شوید در بینی بچکانند و حتی در برخی منابع چون «قانون» اشاره شده که بدن و به‌ویژه دست و پاها، اطراف ناف و نشیمن‌گاه را با این روغن‌ها روغن‌مالی نمایند.

5. غذاهای سبک میل شود. سوپ یا آش رقیقی از گندم، جو، شلغم، زردک یا هویج، سیر و پیاز، مرزه، آویشن و کمی رازیانه (ترجیحاً بدون گوشت) در چنین مواردی، پیشنهاد خوبی است. مصرف گوشت باید اندک باشد و در صورت تمایل، به سینه یا بال و گردن پوست‌گرفته مرغ محدود شود.

یک پیشنهاد خوب دیگر به‌ویژه برای رفع ضعف و تقویت عمومی بدن، حریره‌ای از سبوس گندم، مغز بادام و عسل است که می‌تواند روزی یک یا دو بار میل شود.

6. از خواب زیاد به‌ویژه خواب وسط روز و پس از غذا و حمّام اجتناب گردد.

7. از رفتن به حمّام تا زمانی که علایم پخته شدن خلط و تسهیل دفع آن ظاهر نشده، اجتناب گردد. ولی پس از ظهور این علایم، رفتن به حمام، یاری‌گر درمان است.

دقت شود در مباحث پزشکی پارسی، هر گاه بحث حمام مطرح می‌گردد، منظور حمام‌های قدیم است که فرد، دست‌کم نیم ساعت در فضای کاملاً گرم و مرطوب یا کاملاً خشک قرار گیرد تا رطوبت‌های اضافی بدن تحلیل رود. مصداق قابل تطابق امروزی چنین حمامی، استفاده از سونا می‌باشد.

8. از خوردن آب به‌ویژه آب سرد جداً خودداری شود و در صورت تشنگی، مقداری آب گرم که با کمی گلاب و شکر مخلوط شده، میل شود.

9. یک نوشیدنی دلچسب، با خاصیت درمانی چون شربت رقیق عسل و آب جوش همراه کمی دارچین، یا نوشیدن چای معمولی همراه با عسل و دارچین نیز می‌تواند به روند درمان شتاب ببخشد.

10. - در نزله و زکام سرد، مصرف لبنیات، خیار، گوجه، کاهو، عدس، غذاهای خمیری و لزج مانند ماکارونی و پیتزا، لازانیا، سیب‌زمینی، رب گوجه و سس‌های سفید و قرمز، نان بیات یا خمیر و ... ممنوع است و مصرف ترشی‌ها به‌طور کلی و به‌ویژه سرکه، آبلیمو، و مرکبات ترش باید محدود شود.

همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، امروزه فراورده‌های گیاهی زیادی در بازار دارویی وجود دارد که دستورات کاربردی آنها جهت پزشکان محترم و عموم بیماران، بدون لحاظ شرایط مزاجی بیمار و بیماری و حتی شرایط مزاجی دارو عنوان گردیده و از دیدگاه پزشکی پارسی، نه تنها در برخی موارد پاسخ درمانی نخواهد داد، بلکه ممکن است به تشدید بیماری بیانجامد.

در باره سرماخوردگی هم کاربرد برخی داروهای گرم در نزله گرم، تاثیری نداشته و گاهی به تشدید علایم منجر خواهد شد.

در این بخش به‌طور مختصر به داروهای مهم مطرح در گیاه‌درمانی رایج که جهت درمان سرماخوردگی توصیه می‌گردند، اشاره‌ای نموده و از منظر پزشکی پارسی، توصیه‌هایی را ارایه می‌کنم:

1. ترکیبات حاوی اسانس نعنا و اکالیپتوس: این ترکیبات، به‌ویژه اسانس نعنا، بیشتر در نزله سرد مؤثرند و بهتر است در نزله گرم مصرف نگردند.

2. ترکیبات حاوی اسانس یا عصاره آویشن: این ترکیبات با اشکال مختلف، از جمله به‌صورت شربت ضدسرفه ارایه شده‌اند. نکته مهم اینکه بر اساس توضیحات بالا، آویشن در درمان نزله گرم تأثیر چندانی ندارد و البته در نزله سرد، جزو درمان‌های توصیه‌شده پزشکی پارسی است.

3. ترکیبات حاوی اسانس یا عصاره رازیانه، انیسون و شیرین‌بیان: این فراورده‌ها کمتر در بازار دارویی موجودند و طبق اصول درمانی نزله‌ها، بیشترین کاربرد آنها در نزله سرد می‌باشد.

4. ترکیبات حاوی عصاره‌های گل پنیرک، گل بنفشه، گل و ریشه ختمی: این داروها بیشترین اثر درمانی را در بهبود نزله گرم نشان می‌دهند و جزو داروهای توصیه‌شده منابع پزشکی پارسی، در روزهای اول سرماخوردگی هستند.

سیر بیماری سرماخوردگی از روزهای نخستین تا روزهای پایانی بهبود، یا تا بروز عوارض آن چون سینوزیت حاد یا مزمن یا پنومونی و ... دارای علایمی متفاوت است و از دیدگاه مکتب پزشکی پارسی، تشخیص‌ها و درمان‌های متفاوتی نیز دارد.

بیشتر محصولات ارایه‌شده در پیشخوان داروخانه‌ها که با عنوان فراورده‌های گیاهی در این زمینه عرضه می‌گردند، در درمان نزله سرد کاربرد بیشتری دارند و چه بسا در نزله گرم اثر تشدیدکننده علایم داشته باشند.

 

توصیه می‌گردد پزشکان علاقمند به درمان با داروهای گیاهی، با توجه به اصول تشخیص و درمان در پزشکی پارسی، هر کدام از داروهای عرضه‌شده را با رعایت سیر علایم بیمار تجویز نمایند تا نتیجه بهتری از مصرف داروهای گیاهی نصیب بیماران محترم گردد.