آیا فناوری ژنتیک «مرگ» ما را به تأخیر خواهد انداخت؟

گروه دانش - علی متولی‌زاده اردکانی*: همگی ما در چند دهه گذشته از ژنتیک و نقش آن در انواع بیماری‌ها شنیده‌ایم و حتی به حکم قانون مجبور شده‌ایم برای ازدواج به دریافت گواهی آزمایش خون برای بعضی از بیماری‌هایی که منشأ ژنتیکی دارند اقدام کنیم. از این نوع آزمایش‌ها که برای بررسی یک ژن استفاده می‌شود تعداد بسیار زیادی در آزمایشگاه‌های ژنتیک موجود است و این به دلیل محدودیت‌های تکنولوژیک بوده‌است که تاکنون هریک از هزاران ژن در سلول‌های انسان باید جداگانه بررسی شوند. اما با پیشرفت‌های تکنولوژیکی و سخت افزاری و نرم‌افزاری رایانه در دو دهه گذشته این توانمندی به وجود آمده است که تمام ژن‌های کد‌کننده پروتئین در انسان (در حدود 25000 ژن) مورد شناسایی قرار گیرند. این توانمندی تکنولوژیک در چارچوب انجام «پروژه ژنوم انسان» بوده است. این طرح به مدت سیزده سال، دو سال زودتر از زمان پیش‌بینی شده از سال 1990 میلادی توسط وزارت انرژی (DOE) و انستیتو ملی بهداشت(NIH) در امریکا شروع و در سال 2003 میلادی به پایان رسید. از آنجا که هر ژن از توالی تعدادی اسید نوکلئیک DNA ساخته می‌شود طرح ژنوم انسان مأموریت داشت که کار عظیم شناسایی تمام سه میلیارد جفت باز DNA را که در هر یک از سلول‌های انسان وجود دارد تعیین کند. نتایج طرح ژنوم انسان شامل؛ شناسایی تقریباً 25 هزار ژن، ذخیره‌سازی اطلاعات به دست آمده، در اختیار گذاشتن این اطلاعات به بخش خصوصی و مردم با امکانات نرم‌افزاری پیشرفته برای تجزیه و تحلیل آنها در سایت‌های اینترنتی و مطالعات هم زمان برای بررسی مسائل اخلاقی، حقوقی و اجتماعی در ارتباط با پیامدهای کشفیات جدید در طرح ژنوم انسان، است. همزمان در طول اجرا و انجام طرح ژنوم انسان، تعیین ردیف DNA در موجودات ساده مانند باکتری، مگس سرکه، موش و شامپانزه به انجام رسید. یکی از دلایل این کار پیش‌بینی ارتباط تکاملی این موجودات با یکدیگر بود. از مهمترین ابعاد دیگر این طرح انتقال تکنولوژی‌های به دست آمده در طول انجام طرح به بخش خصوصی و کمپانی‌ها جهت تسریع اختراعات و کشفیات جدید در حوزه پزشکی بوده است. نتایج اصلی طرح ژنوم انسان در مجلات علمی Science و Nature در سال‌های 2001 و 2003 به چاپ رسیدند.

پیش‌بینی ژنوم انسان چه دستاوردی برای بشر خواهد داشت؟

پیش‌بینی نوع استفاده از نتایج طرح ژنوم انسان و درک و شناخت ما از ژنتیک انسان خیلی سریع در حال افزایش است. در سال 1990، سالی که طرح ژنوم انسان شروع شد فقط 100 عدد از 3 میلیارد بازهای نوکلئوتیدی DNA در ژنوم انسان قابل تعیین بود. اما در سال 2014 همه فرایند تعیین ردیف DNA در ژنوم انسان اتوماتیک شده و در یک روز به طور دقیق‌تر و ارزان‌تر قابل انجام است.

طبق آخرین گزارش‌ها پیش‌بینی می‌شود در چند سال دیگر بتوان با 100 دلار ژنوم انسان را تعیین توالی کرد، در حالی که این رقم در حال حاضر در حدود 1000 دلار است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از طرح ژنوم انسان تخمین زده می‌شود تا سال 2020 بیش از 3000 داروی نوترکیب پروتئینی مانند انسولین و هورمون رشد که در حال حاضر مورد استفاده مردم است در بازار دارویی به فروش برسد و با استفاده از این اطلاعات بتوان عکس‌العمل بدن افراد به داروهای متفاوت و مواد شیمیایی در محیط زیست را پیش‌بینی کرد.

این اطلاعات ژنومیک نه تنها بین نوع انسان و دیگر موجودات متفاوت است، بلکه در هر انسان متفاوت و مختص به آن فرد است. داشتن اطلاعات ژنوم هر انسان کمک خواهد کرد تا بیماری در یک فرد دقیق‌تر، اختصاصی‌تر و با موفقیت بیشتر درمان شود. همچنین این اطلاعات ژنوم کمک خواهد کرد تا استعداد افراد به بیماری‌های ویژه در سنین جوانی و زودتر شناسایی شوند. بر اساس اطلاعات ژنوم، افراد از حق بیشتری نسبت به گذشته در انتخاب شیوه زندگی برخوردار خواهند شد و شانس ابتلا به بیماری در این افراد در آینده کاهش خواهد یافت. از جمله بیماری‌ها هپاتیت، فشار خون و افسردگی است که سالانه صدها هزار انسان در سطح جهان به‌دلیل عکس‌العمل شدید بدن‌شان به داروهای تنظیم‌کننده هورمون‌ها، سیستم عصبی و افسردگی جان خود را از دست می‌دهند. اما با شناسایی ژنوم افراد و آگاهی از استعداد ژنتیک آنها در متابولیسم داروها این امکان به وجود خواهد آمد تا داروهایی انتخاب شوند که از عوارض جانبی کمتری یا بدون عوارض باشند.

پروژه ژنوم انسان و تعیین الگو و ردیف DNA در افراد، فقط برای تعیین و انتخاب مثلاً بهترین افراد ورزشکار نیست، بلکه برای پیش‌بینی توانمندی‌ها و ناتوانی‌های افراد و استعداد افراد در انجام فعالیت‌های خاص است. هدف از پیش‌بینی توانمندی‌های انسانی بر اساس اطلاعات ژنوم، ثابت کردن وجود ژن (های) خاص برای یک توانمندی نیست، بلکه با در نظر گرفتن تغییرات متنوع در ژنوم، پیش‌بینی احتمال درگیری صدها ژن و مقدار بروز یک ویژگی در فرد مد نظر است. بنابراین پیش‌بینی ویژگی‌های فردی بر اساس اطلاعات ژنوم یک تکنیک علمی دقیق و کمی نیست که بتوان صددرصد به آن تکیه کرد، بلکه آزمایشی است بر اساس کیفیت و فعالیت تعدادی از ژن‌ها که احتمال خروجی‌های ممکنی را پیش روی ما می‌گذارد.

در یک آزمایش ژنومیک، پیش‌بینی درصد خاصی برای وقوع یک نوع بیماری داده نمی‌شود، بلکه ارائه الگوی کلی ژنومیک برای فرد با انجام آزمایش‌های ویژه روی تعدادی از ژن‌ها است که نشان دهنده استعداد و توانمندی‌ها و ناتوانایی‌های مرتبط با تظاهر فعالیت‌های بدنی است. هم‌اکنون داروهای پروتئینی که با استفاده از تکنولوژی‌های ژنتیک ساخته شده‌اند مانند هورمون رشد و اریترو پوئتین، توسط ورزشکاران مورد استفاده قرار می‌گیرد. انتظار می‌رود یافته‌های طرح ژنوم انسان در آینده نزدیک منتهی به تولید داروهای بیشتر و اختصاصی‌تر شوند تا توانمندی‌های ورزشکاران و دیگر افراد نیازمند را افزایش دهد و از استفاده داروهایی که اثرات مخرب دارد، جلوگیری کند.

تکنولوژی ژنتیک در خدمت ارتقای توانمندی انسان

در طول دو دهه گذشته در مورد استفاده از تکنولوژی‌های ژنتیک در درمان بیماری‌ها یا «ژن درمانی» مطالب زیادی به چاپ رسیده است. اما به‌تازگی با توجه به پیشرفت‌های جدید تکنولوژی ژنتیک، مسائل بهبود یا ارتقا ژنتیک انسان‌ها مطرح است که هدف آن صرفاً بهبود یک بیماری نیست بلکه ارتقای یک ویژگی به سطحی بالاتر است که در حالت عادی، در آن شخص، وجود ندارد. این تکنولوژی‌ها در حال حاضر بیشتر در حوزه‌های ورزشی موضوعیت پیدا کرده‌اند و این به دلیل اهمیت ارتقای توانمندی افراد در برنده یا بازنده شدن و موقعیت جهانی و امکانات مادی فراوانی است که برای یک ورزشکار برنده فراهم می‌شود، اما می‌توان متصور شد که این تکنولوژی در آینده برای ارتقا و توانمندی هوش، زیبایی، قد، وزن و ... در انسان‌ها مورد استفاده قرار گیرد.

با توجه به ورود تکنولوژی‌های ژنتیک و اطلاعات ژنوم در عرصه‌های مختلف اجتماعی در چند سال گذشته و پیش‌بینی اهمیت این موضوع در جوامع انسانی، مراکز مختلف پژوهشی در جهان غرب اقدام به بررسی جنبه‌های اخلاقی، حقوقی و چالش‌های بزرگ در این دو حوزه کرده‌اند، حتی سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو بیانیه‌هایی در مورد استفاده از اطلاعات ژنوم و تکنولوژی‌های ژنتیک مانند شبیه‌سازی در چند سال گذشته صادر کرده است و سازمان‌های ورزشی مانند WADA (سازمان جهانی ضد دوپینگ) توجه ویژه‌ای به موضوع ارتقا توانمندی از طریق دستکاری ژنتیک در ورزشکاران کرده است.

افشای هویت افراد از طریق اطلاعات ژنوم

یکی از مهمترین مباحث در حوزه اطلاعات ژنوم، «حریم خصوصی» است. اهمیت اطلاعات خصوصی و سری ماندن آنها برای افراد از لحاظ اخلاقی و حقوقی بسیار اهمیت دارد. اما به دلیل ارتباط ژنوم اعضا فامیل، اگر چنانچه یکی از اعضای فامیل اقدام به افشای اطلاعات ژنوم خود نماید، اطلاعات مربوط به ژنوم همه اعضای فامیل افشا می‌شود. اگر چنانچه فردی که اسرار ژنوم او برای سازمان‌هایی که حمایت مالی او را متقبل شده‌اند مانند یک ورزشکار معروف در شرایطی قرار گیرد که یکی از اعضای فامیل نزدیک او اطلاعات ژنوم او را به عموم افشا کند، می‌تواند مسائل مهم مالی و حقوقی را در پی داشته باشد.

برای جلوگیری از این نوع اتفاقات در کشور انگلستان در سال 2004 قانونی به تصویب رسید که در اختیار داشتن هر نوع ماده بیولوژیکی مربوط به یک فرد به قصد آزمایش ژنتیک، بدون رضایت صاحب ماده بیولوژیک جرم شناخته می‌شود. البته مراکز قضایی و سازمان‌های درمانی از این قانون مستثنی هستند. به‌تازگی پارلمان آلمان، قانونی را به تصویب رسانده است که آزمایش‌های ژنتیک را در موقعیت‌های مختلف ممنوع کرده است و فقط اجازه می‌دهد تعدادی مشخص از پزشکان معتمد دولت که از افراد رضایتنامه دریافت کرده‌اند اقدام به انجام آزمایش‌های ژنتیک نمایند.

یکی دیگر از جنبه‌های بسیار مهم در حوزه حریم خصوصی، اهمیت اطلاعات ژنوم در زمینه هویت انسان است. هر گونه خدشه‌ای به حریم خصوصی می‌تواند صدمه روانی بزرگی برای فردی باشد که به حریم خصوصی او تجاوز شده است. اطلاعات ژنوم نه تنها یک رمز شناسایی برای افراد است و ویژگی‌های کنونی و تاریخچه زندگی او و خانواده‌اش را افشا می‌کند بلکه می‌تواند تأثیر غیرقابل اندازه‌گیری بر شخصیت افراد و چگونگی رفتار آنها در پاسخ به افشای هویت آنها داشته باشد.

ارتباط مطالعات ژنوم با علوم انسانی

نتایج طرح ژنوم انسان، درک انسان را از قوانین حاکم در حوزه مهم حیات انسان و دیگر موجودات زیستی بر کره زمین بیشتر از گذشته روشن کرده است و تاکنون ژنوم کامل هزاران موجود از نوع پیشرفته و ساده مانند باکتری‌ها به دست آمده است.

یکی از کشفیات مهم طرح ژنوم انسان در حوزه حیات، ارتباط گونه‌های زیستی از گیاه تا ماهیان، خزندگان، پرندگان، پستانداران و انسان است. از اطلاعات ژنوم موجودات ساده مانند مگس سرکه و مخمر استفاده می‌شود تا بیماری پارکینسون در انسان بهتر مطالعه و راه‌های درمانی مؤثرتری کشف شود. این به دلیل ارتباط مولکولی و عمیق تکاملی است که بین ژنوم انسان و ژنوم دیگر موجودات ساده‌تر وجود دارد و امکان مقایسه آنها با یکدیگر هم‌اکنون به وجود آمده است: تخمین زده می‌شود تا سال 2020 صدها هزار ژنوم انسانی تعیین توالی شود و از این راه درباره تکامل انسان و بیماری‌های سرطان، دیابت، قلب و عروق و بیماری‌های رفتاری و روانی در انسان اطلاعات بیشتر و عمیق‌تری به دست آید. همچنین نتایج طرح ژنوم انسان تاکنون کمک کرده ‌است تا مکانیسم‌های پیچیده استفاده شده در موجودات زیستی و ارتباط گونه‌های زیستی با یکدیگر، از تک سلولی‌ها تا پیچیده‌ترین نوع زیست ‌انسانی، گشوده شوند.

اگرچه هنوز سؤالات زیادی در مورد ایجاد هوش در موجودات پیشرفته از جمله انسان مطرح است، اما پیش‌بینی می‌شود که در سال‌های آینده شاهد پیشرفت‌های زیاد در حوزه نقش ژنتیک در مغز و اثرات آن در حوزه‌های علوم شناختی و روانشناسی باشیم، بویژه در این حوزه علمای اسلامی علاقه بسیار زیادی دارند تا زمینه‌های زیستی در مغز انسان و ارتباط نفس و روح را با مغز بررسی کنند.

با توجه به گستردگی و پیچیدگی رابطه ژن‌ها و محیط زیست تخمین زده می‌شود فقط در حدود 5 درصد از بیماری‌های نادر در انسان مربوط به تغییر در ژن خاصی باشد و 95 درصد باقی مانده از بیماری‌ها بویژه بیماری‌های مربوط به رفتار و روان‌ انسان ده‌ها ژن را شامل می‌شود.

همان‌گونه که تهیه اطلاعات تعیین ردیف DNA، پیشگیری از بیماری‌ها و تعیین استعداد ابتلا به بیماری‌ها در آینده‌ای نزدیک به شکل روتین درخواهند آمد، پیش‌بینی می‌شود شناسایی افراد و نسبت خویشاوندی فرزندان به پدران و مادران و دیگر افراد فامیل و افراد ناشناس دقیق‌تر خواهند شد. با توجه به نقش ژنتیک در ایجاد رفتارهای متفاوت در انسان‌ها، مسائل حقوقی و تعیین حقوق فردی و اجرای عدالت از مسائل عمده در دادگاه‌ها در آینده خواهند بود. مسأله جبر و اختیار و زمینه‌های تصمیم‌گیری در مغز، زمینه مطالعه و علاقه فیلسوفان اسلامی است و تعیین حدود تأثیر ژنتیک بر مسئولیت فرد و در تصمیم‌گیری فرد در انجام جرایم احتمالی از جمله مسائل مهم درتعیین مجازات در سیستم قضایی خواهد بود.

کشفیات جدید در حوزه ژنوم انسان و تکنولوژی‌های مربوط به آن در یک دهه گذشته تأثیرات شگرفی نه تنها در حوزه‌های علوم تجربی به وجود آورده‌است بلکه موجب طرح سؤالات بسیاری در حوزه‌های روانشناسی، فلسفه، اخلاق و حقوق شده‌است که نیازمند بررسی و تحقیق هستند. به‌طور کلی اگرچه تکنولوژی‌های جدید کمک می‌کنند تا ردیف DNA در ژنوم انسان براحتی به دست آید و مورد آزمایش قرار گیرد، اما این به معنی آن نیست که اثر ژن‌ها در حال حاضر بر ویژگی‌های انسانی کاملاً شناخته شده ‌باشد. احتمالاً سال‌ها و بلکه دهه‌ها پژوهش و مطالعات نیاز است تا اطلاعات به دست آمده و نقش عملکردی مجموعه ژن‌ها در بیماری‌ها و بویژه رفتارهای پیچیده در انسان ثابت شوند.

یکی دیگر از نتایج طرح ژنوم انسان، به دست آوردن اطلاعاتی است که امکان پیشگیری از مرگ زودرس و کم کردن مشکلات مربوط به درمان را در سال‌های پیری در فرد به وجود آورده است. یکی از مهمترین مسائل حقوقی در این حوزه در نظر داشتن حقوق کودکان و آینده سلامتی آنها است. یکی از سؤالاتی که به طور جدی در حوزه حقوق می‌توان به آن پرداخت این است که آیا کودکان در آینده می‌توانند پدران و مادران خود را در دادگاه مورد سؤال قرار دهند که چرا با وجود امکان دسترسی به اطلاعات ژنوم منافع آنها از جنبه سلامتی رعایت نشده است؟ و چرا پدر و مادر در آماده ساختن جسمی کودکان در دوران رشد و پیشگیری از بیماری‌های احتمالی در سنین پیری کوتاهی کرده‌اند؟

در حوزه پزشکی قانونی در حال حاضر از طریق تعیین ردیف DNA ژنوم مشخص هر موجود زیستی قابل شناسایی است. در آینده‌ای نزدیک پیش‌بینی می‌شود بتوان ژنوم تمام موجودات زیستی را با یکدیگر مقایسه و شناسایی کامل کرد. از این اطلاعات برای شناسایی مجرمان در صحنه‌های جنایی، رهایی افراد بی‌گناه که متهم به جنایت شده‌اند، شناسایی قربانیان حوادث و جنایت، تشخیص والدین و ارتباطات فامیلی افراد، تشخیص موجودات در حال انقراض و حمایت شده در حیات وحش، تشخیص باکتری و سایر موجودات که در آلودگی هوا، آب، خاک و غذا نقش دارند، شناسایی افراد اهدا‌کننده و گیرنده ارگان‌های بدن که از نظر ژنوم تطابق داشته باشند، شناسایی شجره ژنومی موجودات گیاهی و حیوانی استفاده خواهد شد.

تغییر ژنتیکی در موجودات زیستی

از تکنولوژی‌های نوین زیستی برای تغییر ژنتیکی در حیوانات، گیاهان، ویروس‌ها یا باکتری‌ها استفاده می‌شود. هم‌اکنون موجودات تغییر یافته ژنتیکی به حوزه تولید واکسن‌ها و غذا وارد شده‌اند و در حال حاضر از گاو، بز، گوسفند... در تهیه بعضی داروها استفاده می‌شود. تکنولوژی‌های نوین ژنتیکی و اطلاعات ژنوم موجودات زیستی این امکان را به وجود آورده‌اند تا ژن‌هایی از موجودات خاص استفاده شود و به موجوداتی دیگر انتقال داده شوند تا مقاومت به مواد شیمیایی یا سرما یا عوامل طبیعی دیگر به وجود آورده شود مثلاً هم‌اکنون میلیون‌ها هکتار زمین در سطح جهان از گیاهان مهندسی ژنتیک شده (تراریخته) مانند پنبه و ذرت زیر کشت قرار گرفته‌اند که قابلیت مقاومت به سموم کشاورزی یا تولید مواد پروتئینی را دارا هستند که قبلاً در آنها وجود نداشته است. مثلاً سیب زمینی‌هایی که به ویروس خاصی مقاوم باشند یا برنجی که دارای آهن و ویتامین خاصی باشند، به وجود آمده است. در آینده‌ای نزدیک موزهایی کشت و تولید خواهد شد که حاوی واکسن ضد بیماری هپاتیت B باشند یا نوعی ماهی تولید خواهد شد که سریع‌تر رشد خواهد کرد یا گاوهایی که مقاوم به بیماری‌ها مختلف باشند یا گیاهانی که پلاستیک‌های جدید و با مشخصات جدید تولید کنند. اخیراً تک سلولی مصنوعی در آزمایشگاه ایجاد شده ‌است که فقط حاوی بخشی از ژنوم باکتری مخصوص است تا فعل و انفعالات خاصی را که مورد نظر سازندگان آن است، انجام دهد. پیش‌بینی می‌شود که در آینده‌ای نزدیک بسیاری از کشورهای در حال توسعه از این گیاهان تراریخته و موجودات دامی تراریخته برای تولید مواد بیولوژیکی استفاده کنند. در این حوزه از نظر ایمنی غذایی، ایمنی محیط زیستی، مسائل اخلاقی و حقوقی مهمی وجود دارند که توسط دانشمندان اسلامی باید مورد بررسی قرار گیرند. ایجاد حیات مصنوعی و دلخواه بر اساس نیازهای درست یا نادرست و دستکاری در حیات موجودات بر کره زمین برای نخستین بار در طول تاریخ بشر هم‌اکنون امکان‌پذیر شده است و تبعات فلسفی، اخلاقی و حقوقی آن باید در اولویت پژوهشی دانشمندان علوم و فلسفه اسلامی در ایران قرار گیرند.

قوانین استفاده از اطلاعات ژنوم

اطلاعات ژنوم در مورد افراد ممکن است همان‌طور که «پتانسیل مثبت رفتاری» را در آنها پیش‌بینی می‌کند، منتهی به پیش‌بینی و شناسایی رفتارهای منفی و بیماری هم بشود. این اطلاعات می‌تواند توسط کارفرمایان استفاده شود و به استخدام نشدن این افراد در سازمان‌ها منتهی شود. برای این منظور در سال 2008 در امریکا قانونی با نام GINA برای منع تبعیض در استخدام افراد در سازمان‌ها به تصویب رسید که در آن ارائه ندادن خدمات توسط شرکت‌های بیمه بر اساس اطلاعات ژنوم فرد در سطح فدرال غیر قانونی است. مطابق با این قانون، کارفرمایان از درخواست، پرس‌وجو یا خریداری اطلاعات ژنوم که به گونه‌ای با کارمند کنونی یا احتمالی در آینده ارتباط دارد منع شده‌اند. همچنین استفاده از این اطلاعات در اخراج، استخدام نشدن یا هر نوع تبعیضی علیه کارمند اکنون، گذشته و آینده غیر قانونی اعلام شده‌است. یکی از مباحث حقوقی مطرح در حوزه ژنوم انسان حق افراد در دانستن اطلاعات ژنوم خویش است، اما برای افراد زیر 18 سال چطور؟ این موضوع حائز است چون نوجوانان از نظر روانی در برابر ریسک و صدمه بیشتری نسبت به بزرگسالان قرار دارند. موقعیتی را در نظر بگیرید که اطلاعات ژنوم برای نوجوانی در پیش‌بینی بیماری در آینده زندگی او منفی باشد، آیا دادن اطلاعات ژنوم به جوانی در مورد بیماری که در حال حاضر روش درمانی برای آن بیماری وجود ندارد و فقط احتمال ابتلا به این بیماری در او وجود دارد از نظر اخلاقی درست است؟ از جنبه حقوقی البته ممکن است در آینده جوانان از والدین خود شاکی شوند که چرا با انجام آزمایش‌های ژنومیک از وضعیت آنها آگاه نشدند و اقدامات پیشگیرانه برای ابتلا به بیماری خاصی انجام نداده‌اند.

تبعات استفاده از تکنولوژی‌های ژنومیک

دراین مقاله به تأثیرات نتایج طرح ژنوم انسان در حوزه‌های مختلف زیستی و همچنین به مسائل حقوقی و اخلاقی که احتمال دارد در اثر استفاده از هریک از تکنولوژی‌های جدید ژنومیک به وجود آیند اشاره شد. نکته‌ای که بسیار مهم است و باید بر آن تأکید کرد اهمیت موضوع طرح ژنوم انسان و دستاوردهای عظیم آن است که در طول یک دهه گذشته تحولی عظیم در حوزه‌های پزشکی و زیستی و همچنین علوم انسانی به وجود آورده است.

هم‌اکنون گروه‌های علمی و پژوهشی متعددی در مراکز مهم تحقیقاتی جهان در حوزه‌های حقوق و اخلاق در حال بررسی تبعات استفاده از تکنولوژی‌های جدید ژنومیک در جامعه انسانی هستند. متخصصان و دانشمندان حقوق و اخلاق بر این نکته اجماع فکری دارند که با توجه به قدرت تکنولوژی‌های ژنومیک در حوزه تشخیص قبل از تولد، تعیین جنسیت قبل از تولد، تشخیص و درمان بیماری‌ها قبل از تولد و در طول زندگی، ارتقای جسمی و غیرجسمی در نسل حاضر و نسل‌های بعدی انسانی، به تأخیر انداختن زمان مرگ افراد، تعیین اطلاعات ژنوم افراد و خویشاوندان و پیش‌بینی آینده افراد در حوزه بیماری‌ها و توانمندی آنها در حوزه‌های متفاوت جسمی و رفتاری و روانی و... در آینده نزدیک تمام بنیان‌های اخلاقی و حقوقی که در جوامع بشری برای قرن‌ها حتمی فرض می‌شده است، مجدداً باید در پرتو توانمندی‌ها و امکانات جدید تکنولوژیکی جدید و اطلاعات ژنوم انسانی مورد ارزیابی و بازنگری قرار گیرند.

با توجه به تغییرات عظیمی که در حوزه زیست‌شناسی به دلیل آسان شدن دستیابی به اطلاعات ژنوم انسانی و دیگر موجودات زیستی به وجود آمده است، تحولی اساسی در سیستم آموزش و پرورش و آموزش عالی کشور ایران مورد نیاز است. در شرایط کنونی، نا آشنایی و آگاهی نداشتن اعظم دانش‌آموختگان دانشگاهی ایران در رشته‌های زیست‌شناسی(حتی ژنتیک)، روانشناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه، تاریخ، علوم تربیتی به نتایج طرح ژنوم و تبعات گسترده آن در حوزه‌های علوم‌تجربی و علوم‌زیستی می‌تواند مانعی در مسیر توسعه کشور ایران در قرن بیست و یکم باشد که باید در جهت برطرف کردن آن گام‌های بزرگی برداشت.

* درج شده در روزنامه ایران