گاهی والدین از ورود فرزند خود به دوره نوجوانی دچار حول و هراس می‌شوند که نکند او آسیبی ببیند. آگاهی و تامل در مورد مسائل نوجوانی، به والدین کمک می‌کند که دورانی سرشار از شادی و امنیت را برای خود و نوجوان رقم زنند.
به گزارش خبرگزاری دانا،لذا با توجه به دغدغه‌های خانواده‌ها در مورد مسائل نوجوانی، با آقای دکتر فتح‌آبادی روانشناس به گفتگو می‌نشینم:
به نظر شما ویژگیهای دوران نوجوانی چیست و نوجوانان در این دوره چطور رفتار می‌کنند؟
نوجوانی دوره خاصی از زندگی است که از نظر ماهیت با دوره‌های قبل و بعد از خود بسیار متفاوت است. یکی از ویژگیهای نوجوانی استقلال طلبی است که ممکن است نوجوان تحت تاثیر بلوغ جنسی رفتارهای خطر آفرین داشته باشد. در این دوران معمولا نوجوان افق و آرزوهای آرمان‌نگرایانه برای خود ترسیم می‌کند و چون بیشتر مواقع دست یافتن به این ایده‌آل‌ها از طریق فعالیتهای در دسترس برایش امکانپذیر نیست دچار یاس و ناامیدی می‌شوند.
گاهی حتی آنان ارزشهای خانواده خود و جامعه را نمی‌توانند بپذیرند و به آنها اعتراض دارند و یا به روشهای مختلف: رفتارهای آرام، پرخاشگرانه و گاهی نابهنجار، پرخطر و آسیب‌رسان مانند فرار از خانه نشان می‌دهند. در واقع گاهی ویژگیهای نوجوانی توام با حساسیت های زیادی است.
امروزه نسبت به گذشته دوره نوجوانی حساس تر شده، به نظر شما چه چیزی زمینه حساسیت را بیشتر کرده است؟
ویژگی دیگری که دوران نوجوانی را حساس کرده است فضای مجازیست که به راحتی در دسترس اکثر نوجوانان قرار دارد.
فضای مجازی یک واقعیت است و بدلیل استفاده دوگانه، مثبت، منفی و ضرورت اجتناب ناپذیرش نمی‌توانیم دیگر سوال قدیمی خود را که آیا از این امکانات استفاده کنیم یا نه؟ داشته باشیم. اما در مورد ماهواره چنین سئوالی را میتوان پرسید. اما در مورد اینترنت نه، زیرا امروزه تکلیف دانش‌آموز را در سایت مدرسه می‌گذارند و می‌گویند تکلیف خود را از روی سایت بردارید، و یا اینکه اخبار مدرسه را از طریق سایت پیگیری کنید و یا به نوجوان می‌گویند در اینترنت در مورد پروژه خودت تحقیق کن. بنابراین چنین صحبتهای ضروری است: چگونه میتوان استفاده امن و ایمن داشته باشیم؟ و چگونه آسیبهای احتمالی فضای مجازی را کاهش دهیم؟
رعایت چه مواردی استفاده‌ی امن‌تری در فضای مجازی را بوجود می‌آورد؟
مشخص‌کردن چهارچوب های استفاده از فضای مجازی، نظارت والدین و در اختیار گذاشتن محتوای مناسب برای نوجوان امروز لازم است. همچنین در بعضی از پژوهشها مشخص شده، نظارت والدین در کوتاه مدت تاثیرگذار است ولی در درازمدت تاثیری ندارد. زیرا خودکنترلی که ویژگی زیربنایی تنظیم رفتار افراد است و در این نظارتها شکل نمی‌گیرد.
یعنی خانواده باید برنامه‌ها و آموزشهای برای خودکنترلی فرزند خود داشته باشد. علاوه بر این به فرض اینکه نظارت والدین موثر باشد، رشد سریع تکنولوژی و همراه بودن نوجوان با آن است که معمولا آنها را یک گام جلوتر از والدین قرار داده است.
هویت نوجوان در فضای پیچیده‌ی امروز چگونه شکل می‌گیرد؟
دسترسی آزاد نوجوان به اطلاعات خواسته و ناخواسته، مناسب و نامناسب، ضروری و غیرضروری همزمان اتفاق می‌افتد. این دسترسی آزاد اختلالی را در فرایند هویت‌یابی نوجوان ایجاد کرده است. نوجوانی عمدتا دوران درونی کردن ارزشهای خانواده و اجتماع خود است و او ارزشهایی براساس آن برای خود می‌سازد. بدلیل اینکه در گذشته مرزهای خانواده محکم‌تر بود و اطلاعاتی که در جامعه در دسترس آنان قرار می‌گرفت، قابل کنترل بود، فرایند هویت‌یابی مسیر هموارتری را طی می‌کرد. اما امروزه به دلیل دسترسی های غیرضروری، خواسته و ناخواسته، مفید و غیرمفید، انباشت این اطلاعات موجب شده است که نوجوان امروز در فرایند هویت‌یابی و انتخاب ارزشها دچار مشکل جدی شود.
با این وجود، من خانواده را دست بسته و مجبور نمی‌بینم. بهترین کمک خانواده این است که ابتدا سلامت خود را حفظ کند. یعنی خانواده درگیر رفتارهای هنجار شکن و پرخطر نشود و دچار بحران جهان‌بینی نباشد. به بیان دیگر بزرگترین کمک خانواده برای هویت‌یابی موفق، تنظیم رفتارهای مناسب است و همچنین یک رویکرد سالم در زندگی برای خود اتخاذ کند.
افزایش شناخت نسبت به دوران نوجوانی نیز مفید است. امروزه نسبت به گذشته تغییرات مثبت قابل توجهی هم اتفاق افتاده است. آنهم افزایش آگاهی خانواده است ولی هنوز هم این مقدار آگاهی برای همراهی نوجوان در گذر این دور از زندگی کافی نیست.
به نظر شما خانواده امروزی در امر تربیت نوجوان خود گرفتار چه مشکلاتی است؟
خانواده‌ها بدلیل اینکه اکثرا درگیر مشکلات اقتصادی، اشتغال بیش از حد هستند، کمتر به امور خانواده می‌پردازند و ناخواسته مجبورند به صورت نیابتی امر تربیت فرزندان خود را چه در دوره کودکی و چه در دوره نوجوانی به دست جامعه‌ای بسپارند که به طور معین برای نوجوان برنامه ندارد. بعنوان مثال والدین وقتی که سرکار هستند برای سرگرم کردن فرزند خود، مجبورند از رسانه‌های جمعی استفاده کنند که هیچ خط روشنی برای شکل دادن به ارزشهای نوجوان در دراز مدت دنبال نمی‌کنند و مشکلات عدیدی در امر تربیت نوجوان، برای آنان ایجاد کرده است.
- پیامدهای بی‌توجهی به امر تربیت چه عواقبی دارد؟ آیا بلوغ زودرس نتیجه بی‌تدبیری خانواده است؟
یکی از تبعات دسترسی آزاد اطلاعات، قرار گرفتن در معرض محرکات ناخواسته‌ی مثل محرکات جنسی است که متاسفانه گاهی فرزندان ما از همان دوران کودکی به طور مستمر در معرض آن قرار دارند. مضاعف برآن سبک زندگی ناسالم بسیاری از خانواده‌ها به این مشکلات دامن می‌زند و ما با مسئله بلوغ زودرس نوجوان روبرو می‌شویم.
بلوغ زودرس از نظر پزشکی دلایل خاص خود را دارد ولی مسائلی مانند تغذیه و تغییرات هورمونی، تحریکات محیطی، سبک زندگی در پدید آمدن آن اثر انکارناپذیری دارد. خانواده‌ی که چهارچوب معینی را از نظر اخلاقی رعایت نمی‌کند. بر رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی با محتوای جنسی کنترلی نداشته باشد، باعث بلوغ زودرس فرزند خود می‌شود. در حالیکه خانواده از طریق سبک زندگی سلامت محور و رعایت چهارچوب اخلاقی، می‌تواند نوجوان خود را همراهی کند تا نوجوانی سالم و با ورودی بهنگام در دوره نوجوانی داشته باشد.
بلوغ زودرس گاهی منجر به دوستی با جنس مخالف می‌شود و هم نتیجه دوستی با جنس مخالف است. امروزه در زندگی اجتماعی تعامل و برخورد پسر و دختر اجتناب‌ناپذیر است، بخصوص فضای مجازی این امکان را فراهم کرده است و اگر خانواده نوجوان خود را بدون کسب پیش‌نیازهای لازم در معرض آسیبها قرار داد و او به صورت زودرس و غیر هدفمند و صرفاً بخاطر کنجکاوی و برآوردن نیازهای جنسی اقدام به دوستی کند ما خود نوجوان را در معرض آسیبهای دراز مدت قرار داده‌ایم.
- چه توصیه‌ی برای خانواده دارید؟
اگر خانواده در دنیای واقعی کنترل خود را داشته باشد. به عنوان مثال به رفت و آمدها، شناختن دوستان، همراهی نوجوان در اوقات فراغت برای انجام فعالیتهای دلخواهش، توجه داشته باشد، تا حد زیادی آسیبها را کم کرده‌ایم. اما اگر تربیت کودک رها شود و به جامعه و نهادهای که مسئولیت‌پذیری زیادی ندارند سپرده شود. مسائلی مانند دوستیهای زودهنگام با جنس مخالف پیش خواهد آمد.
علاوه براین اگر در فضای مجازی کنترلی بر اطلاعات که نوجوان در معرض آن قرار می‌گیرد، نداشته باشیم، مشکلات زیادی را برای نوجوان بوجود می‌آورد. مسئله قلدری سایبری یا قلدری مجازی که به اشکال مختلف صورت می‌گیرد. از جمله این مشکلات است که حریم خصوصی در فضای مجازی و در دنیای واقعی را نقض می‌کند یعنی ممکن است ابتدا قلدری سایبری در فضای مجازی باشد ولی محدود به دنیای سایبری نشود، عکسها و اطلاعات محرمانه نوجوان از طریق قلدریهای مجازی گرفته شود و بعد دست‌آویزی برای سوء‌استفاده در دنیای واقعی می‌شود و نوجوان را به انجام اموری که داوطلبانه این کارها را انتخاب نکرده و جزء تصمیمات زندگی او نبوده است، مجبور کند.
- توصیه پایانی شما چیست؟
رسالت اول: خوشبختانه امروزه برای کنترل اطلاعات منابع مختلفی موجود است که کارهای مفیدی انجام می‌دهند ولی کافی نیست. بعنوان مثال در بعضی از کشورها تبلتهای ویژه دانش‌آموزان طراحی شده است با دسترسی محدود و محتوای مناسب، در اختیار آنها قرار می‌گیرد در کشور ما چنین چیزی وجود ندارد و امیدواریم که زمینه آن نیز در جامعه ما فراهم شود اما در جامعه فعلی ما نمی‌توانیم به نوجوان خود بگویم از این گوشی استفاده نکن و از طرف دیگر وقتی آنرا در اختیار کودک و نوجوان خود می‌گذاریم یک تیغ دو لبی است که معلوم نیست، چگونه باید از آن استفاده کند.
بنابراین ضروری است جامعه آموزشهای را به صورت رسمی در مدارس و دانشگاه‌ها وارد کند. آموزشها به صورت تدریجی وارد محتوای درسی آنها شده یا خواهد شد اما سرعت تغییر فناوری به گونه‌ای است که فعلا باید دنبالش بدویم و ما پیرو آنها هستم یعنی برنامه‌ریزی ما در این زمینه نمی‌تواند فراکنشی باشد و بیشتر واکنشی است.
رسالت دوم: خانواده سبک زندگی سالمی را اختیار کند اطلاعات و آگاهیهای خود را افزایش دهد و به روز باشد. همچنین به برنامه ایمن‌سازی نوجوان توجه کند و آموزشهای فردی و رشد ویژگیهایی مثل تفکر نقادانه، خود تنظمی و خودکنترلی نوجوان را در نظر داشته باشد تا بتواند او را از آسیبها محفوظ بدارد.
منبع: تبیان
به نظر شما ویژگیهای دوران نوجوانی چیست و نوجوانان در این دوره چطور رفتار می‌کنند؟
نوجوانی دوره خاصی از زندگی است که از نظر ماهیت با دوره‌های قبل و بعد از خود بسیار متفاوت است. یکی از ویژگیهای نوجوانی استقلال طلبی است که ممکن است نوجوان تحت تاثیر بلوغ جنسی رفتارهای خطر آفرین داشته باشد. در این دوران معمولا نوجوان افق و آرزوهای آرمان‌نگرایانه برای خود ترسیم می‌کند و چون بیشتر مواقع دست یافتن به این ایده‌آل‌ها از طریق فعالیتهای در دسترس برایش امکانپذیر نیست دچار یاس و ناامیدی می‌شوند.
گاهی حتی آنان ارزشهای خانواده خود و جامعه را نمی‌توانند بپذیرند و به آنها اعتراض دارند و یا به روشهای مختلف: رفتارهای آرام، پرخاشگرانه و گاهی نابهنجار، پرخطر و آسیب‌رسان مانند فرار از خانه نشان می‌دهند. در واقع گاهی ویژگیهای نوجوانی توام با حساسیت های زیادی است.
امروزه نسبت به گذشته دوره نوجوانی حساس تر شده، به نظر شما چه چیزی زمینه حساسیت را بیشتر کرده است؟
ویژگی دیگری که دوران نوجوانی را حساس کرده است فضای مجازیست که به راحتی در دسترس اکثر نوجوانان قرار دارد.
فضای مجازی یک واقعیت است و بدلیل استفاده دوگانه، مثبت، منفی و ضرورت اجتناب ناپذیرش نمی‌توانیم دیگر سوال قدیمی خود را که آیا از این امکانات استفاده کنیم یا نه؟ داشته باشیم. اما در مورد ماهواره چنین سئوالی را میتوان پرسید. اما در مورد اینترنت نه، زیرا امروزه تکلیف دانش‌آموز را در سایت مدرسه می‌گذارند و می‌گویند تکلیف خود را از روی سایت بردارید، و یا اینکه اخبار مدرسه را از طریق سایت پیگیری کنید و یا به نوجوان می‌گویند در اینترنت در مورد پروژه خودت تحقیق کن. بنابراین چنین صحبتهای ضروری است: چگونه میتوان استفاده امن و ایمن داشته باشیم؟ و چگونه آسیبهای احتمالی فضای مجازی را کاهش دهیم؟
رعایت چه مواردی استفاده‌ی امن‌تری در فضای مجازی را بوجود می‌آورد؟
مشخص‌کردن چهارچوب های استفاده از فضای مجازی، نظارت والدین و در اختیار گذاشتن محتوای مناسب برای نوجوان امروز لازم است. همچنین در بعضی از پژوهشها مشخص شده، نظارت والدین در کوتاه مدت تاثیرگذار است ولی در درازمدت تاثیری ندارد. زیرا خودکنترلی که ویژگی زیربنایی تنظیم رفتار افراد است و در این نظارتها شکل نمی‌گیرد.
یعنی خانواده باید برنامه‌ها و آموزشهای برای خودکنترلی فرزند خود داشته باشد. علاوه بر این به فرض اینکه نظارت والدین موثر باشد، رشد سریع تکنولوژی و همراه بودن نوجوان با آن است که معمولا آنها را یک گام جلوتر از والدین قرار داده است.
هویت نوجوان در فضای پیچیده‌ی امروز چگونه شکل می‌گیرد؟
دسترسی آزاد نوجوان به اطلاعات خواسته و ناخواسته، مناسب و نامناسب، ضروری و غیرضروری همزمان اتفاق می‌افتد. این دسترسی آزاد اختلالی را در فرایند هویت‌یابی نوجوان ایجاد کرده است. نوجوانی عمدتا دوران درونی کردن ارزشهای خانواده و اجتماع خود است و او ارزشهایی براساس آن برای خود می‌سازد. بدلیل اینکه در گذشته مرزهای خانواده محکم‌تر بود و اطلاعاتی که در جامعه در دسترس آنان قرار می‌گرفت، قابل کنترل بود، فرایند هویت‌یابی مسیر هموارتری را طی می‌کرد. اما امروزه به دلیل دسترسی های غیرضروری، خواسته و ناخواسته، مفید و غیرمفید، انباشت این اطلاعات موجب شده است که نوجوان امروز در فرایند هویت‌یابی و انتخاب ارزشها دچار مشکل جدی شود.
با این وجود، من خانواده را دست بسته و مجبور نمی‌بینم. بهترین کمک خانواده این است که ابتدا سلامت خود را حفظ کند. یعنی خانواده درگیر رفتارهای هنجار شکن و پرخطر نشود و دچار بحران جهان‌بینی نباشد. به بیان دیگر بزرگترین کمک خانواده برای هویت‌یابی موفق، تنظیم رفتارهای مناسب است و همچنین یک رویکرد سالم در زندگی برای خود اتخاذ کند.
افزایش شناخت نسبت به دوران نوجوانی نیز مفید است. امروزه نسبت به گذشته تغییرات مثبت قابل توجهی هم اتفاق افتاده است. آنهم افزایش آگاهی خانواده است ولی هنوز هم این مقدار آگاهی برای همراهی نوجوان در گذر این دور از زندگی کافی نیست.
به نظر شما خانواده امروزی در امر تربیت نوجوان خود گرفتار چه مشکلاتی است؟
خانواده‌ها بدلیل اینکه اکثرا درگیر مشکلات اقتصادی، اشتغال بیش از حد هستند، کمتر به امور خانواده می‌پردازند و ناخواسته مجبورند به صورت نیابتی امر تربیت فرزندان خود را چه در دوره کودکی و چه در دوره نوجوانی به دست جامعه‌ای بسپارند که به طور معین برای نوجوان برنامه ندارد. بعنوان مثال والدین وقتی که سرکار هستند برای سرگرم کردن فرزند خود، مجبورند از رسانه‌های جمعی استفاده کنند که هیچ خط روشنی برای شکل دادن به ارزشهای نوجوان در دراز مدت دنبال نمی‌کنند و مشکلات عدیدی در امر تربیت نوجوان، برای آنان ایجاد کرده است.
- پیامدهای بی‌توجهی به امر تربیت چه عواقبی دارد؟ آیا بلوغ زودرس نتیجه بی‌تدبیری خانواده است؟
یکی از تبعات دسترسی آزاد اطلاعات، قرار گرفتن در معرض محرکات ناخواسته‌ی مثل محرکات جنسی است که متاسفانه گاهی فرزندان ما از همان دوران کودکی به طور مستمر در معرض آن قرار دارند. مضاعف برآن سبک زندگی ناسالم بسیاری از خانواده‌ها به این مشکلات دامن می‌زند و ما با مسئله بلوغ زودرس نوجوان روبرو می‌شویم.
بلوغ زودرس از نظر پزشکی دلایل خاص خود را دارد ولی مسائلی مانند تغذیه و تغییرات هورمونی، تحریکات محیطی، سبک زندگی در پدید آمدن آن اثر انکارناپذیری دارد. خانواده‌ی که چهارچوب معینی را از نظر اخلاقی رعایت نمی‌کند. بر رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی با محتوای جنسی کنترلی نداشته باشد، باعث بلوغ زودرس فرزند خود می‌شود. در حالیکه خانواده از طریق سبک زندگی سلامت محور و رعایت چهارچوب اخلاقی، می‌تواند نوجوان خود را همراهی کند تا نوجوانی سالم و با ورودی بهنگام در دوره نوجوانی داشته باشد.
بلوغ زودرس گاهی منجر به دوستی با جنس مخالف می‌شود و هم نتیجه دوستی با جنس مخالف است. امروزه در زندگی اجتماعی تعامل و برخورد پسر و دختر اجتناب‌ناپذیر است، بخصوص فضای مجازی این امکان را فراهم کرده است و اگر خانواده نوجوان خود را بدون کسب پیش‌نیازهای لازم در معرض آسیبها قرار داد و او به صورت زودرس و غیر هدفمند و صرفاً بخاطر کنجکاوی و برآوردن نیازهای جنسی اقدام به دوستی کند ما خود نوجوان را در معرض آسیبهای دراز مدت قرار داده‌ایم.
- چه توصیه‌ی برای خانواده دارید؟
اگر خانواده در دنیای واقعی کنترل خود را داشته باشد. به عنوان مثال به رفت و آمدها، شناختن دوستان، همراهی نوجوان در اوقات فراغت برای انجام فعالیتهای دلخواهش، توجه داشته باشد، تا حد زیادی آسیبها را کم کرده‌ایم. اما اگر تربیت کودک رها شود و به جامعه و نهادهای که مسئولیت‌پذیری زیادی ندارند سپرده شود. مسائلی مانند دوستیهای زودهنگام با جنس مخالف پیش خواهد آمد.
علاوه براین اگر در فضای مجازی کنترلی بر اطلاعات که نوجوان در معرض آن قرار می‌گیرد، نداشته باشیم، مشکلات زیادی را برای نوجوان بوجود می‌آورد. مسئله قلدری سایبری یا قلدری مجازی که به اشکال مختلف صورت می‌گیرد. از جمله این مشکلات است که حریم خصوصی در فضای مجازی و در دنیای واقعی را نقض می‌کند یعنی ممکن است ابتدا قلدری سایبری در فضای مجازی باشد ولی محدود به دنیای سایبری نشود، عکسها و اطلاعات محرمانه نوجوان از طریق قلدریهای مجازی گرفته شود و بعد دست‌آویزی برای سوء‌استفاده در دنیای واقعی می‌شود و نوجوان را به انجام اموری که داوطلبانه این کارها را انتخاب نکرده و جزء تصمیمات زندگی او نبوده است، مجبور کند.
- توصیه پایانی شما چیست؟
رسالت اول: خوشبختانه امروزه برای کنترل اطلاعات منابع مختلفی موجود است که کارهای مفیدی انجام می‌دهند ولی کافی نیست. بعنوان مثال در بعضی از کشورها تبلتهای ویژه دانش‌آموزان طراحی شده است با دسترسی محدود و محتوای مناسب، در اختیار آنها قرار می‌گیرد در کشور ما چنین چیزی وجود ندارد و امیدواریم که زمینه آن نیز در جامعه ما فراهم شود اما در جامعه فعلی ما نمی‌توانیم به نوجوان خود بگویم از این گوشی استفاده نکن و از طرف دیگر وقتی آنرا در اختیار کودک و نوجوان خود می‌گذاریم یک تیغ دو لبی است که معلوم نیست، چگونه باید از آن استفاده کند.
بنابراین ضروری است جامعه آموزشهای را به صورت رسمی در مدارس و دانشگاه‌ها وارد کند. آموزشها به صورت تدریجی وارد محتوای درسی آنها شده یا خواهد شد اما سرعت تغییر فناوری به گونه‌ای است که فعلا باید دنبالش بدویم و ما پیرو آنها هستم یعنی برنامه‌ریزی ما در این زمینه نمی‌تواند فراکنشی باشد و بیشتر واکنشی است.
رسالت دوم: خانواده سبک زندگی سالمی را اختیار کند اطلاعات و آگاهیهای خود را افزایش دهد و به روز باشد. همچنین به برنامه ایمن‌سازی نوجوان توجه کند و آموزشهای فردی و رشد ویژگیهایی مثل تفکر نقادانه، خود تنظمی و خودکنترلی نوجوان را در نظر داشته باشد تا بتواند او را از آسیبها محفوظ بدارد.
منبع: تبیان
