رقابت عجیب میان برخی اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و البته دانشجویان دکتری در مقاله‌نویسی در سال های اخیر گریبان‌گیر دانشگاه‌های کشور شده که بازار مقاله‌نویسی فله‌ای را داغ کرده؛ مقاله‌هایی که بیشتر سرقت علمی بوده و آبروی سیستم آموزش عالی کشور را نشانه رفته است.
نازنین دادور، خبرگزاری دانا، سرویس آموزش، چنانچه در ضلع جنوبی خیابان انقلاب از چهارراه ولیعصر به سمت میدان انقلاب حرکت کنید، روی پارچه‌ها و بنرهای آویزان از تیرهای چراغ برق و شاخه‌های درختان و در واقع به هر طرف که رو کنید همه جا پر از آگهی نوشتن پایان‌نامه و مقاله ISI است.
آنهایی که سرشان در درس و مشق و دانشگاه می‌دانند که نوشتن یک مقاله علم پژوهشی کار ساده‌ای نیست به ویژه اگر بخواهید مقاله را در یک مجله معتبر علمی معتبر چاپ کنید. این روند در برخی مواقع به حدی طاقت فرساست که بسیاری افراد یا عطای آن را به لقایش می‌بخشند.
در این میان کم نیستند افرادی که ترجیح می‌دهند کار نگارش مقاله و دوندگی‌های آن را در ازای پول به افرادی بسپارند که مقاله کسب‌وکار آنهاست. از قضا این روش دوم روز به روز مشتری‌های خودش را پیدا می‌کند.
جدای از این نکته مهم و واضح که تعدد مقالات به هیچ وجه بیانگر هوش، خلاقیت و حتی پشتکار یک دانشگاهی نیست، به نظر می‌رسد که بخشی از مقالاتی که در کشور نوشته می‌شود در عمل تحشیه (حاشیه‌نویسی) بر مقالات غرب و شرق است و علاوه بر تهی‌بودن از هرگونه نوآوری، ناظر به رفع هیچ یک از نیازهای علمی و عملی هم نیست.
یکی از مصائب رویکرد کنونی به مقالات علمی، انتشار اخبار گاه و بیگاه رسوایی و سرقت علمی فلان استاد برجسته و فلان هیات علمی شناخته شده است که در ژورنال‌های خارجی کشف می‌شود و حیثیت سیستم آموزش عالی کشور را زیرسوال می‌برد. معضلی که شاید در هیچ کجای دنیا نتوانیم مشابه‌اش را بیابیم.
البته موضوع مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های تقلبی، تبدیل به داستانی دنباله‌دار شده که هر چند وقت یکبار مطرح و باز به بوته فراموشی سپرده می‌شود.
واقعیت ماجرا اینکه در بسیاری مواقع کسی مسئولیت مستقیم چنین رسوایی‌هایی را برعهده نمی‌گیرد و با اینکه جرمی است مسجل، و از این دست اقدامات در سیستم آموزشی و پژوهشی کشور انجام می‌شود، کسی اقدامی عملی برای جلوگیری از ادامه و تکرار آن نمی‌کند. آیا آیین‌نامه انضباطی دانشجویان و آیین‌نامه انضباطی استادان دانشگاه در این زمینه ناکارآمدند؟ از چه کسی باید شکایت کرد؟ از دانشجوی متقلب؟ از نویسنده کاسب‌کار فرصت‌طلب؟ یا از استاد بی‌مسئولیت؟ چون به هر حال پایان نامه‌ای که بعد از آن هم قرار است تبدیل به مقاله شود، زیر نظر استاد راهنما و استاد مشاور تبدیل به پایان‌نامه و از آن دفاع شده است.
تولید این مقاله‌های فله‌ای حتی باعث می‌شود در آزمون مصاحبه دکتری یک دانشجو که به فرض مثال ۱ یا ۲ مقاله علمی دارد در مقایسه با دانشجویی که ۱۰ مقاله دارد، احتمال موفقیت کمتری برای پذیرش داشته باشد. چه انگیزه‌هایی باعث توجه به کمیت در تولید مقاله می‌شود؟
به نظر می‌رسد نیازمند یک سری قوانین بازدارنده هستیم. در واقع یک سیستم پایشی و راستی‌آزمایی لازم است که به بررسی این موضوع بپردازد.
اما چه چیزی باعث تقویت سیستم مقاله فله‌ای می‌شود؟ چه عواملی باعث شکل‌گیری سیستم مقاله‌سازی می‌شود؟ برای بازدارندگی این وضعیت چه باید کرد؟
محسن شریفی مدیرکل امور پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری درباره اینکه چه انگیزه‌هایی باعث می‌شود توجه به کمیت در تولید مقاله بیشتر شود، به ایرناپلاس می‌گوید: این مساله آفتی است که باید برای جلوگیری از گسترش آن در دانشگاه‌ها برنامه‌ریزی کنیم. در سال‌ها اخیر تلاش وزارت علوم بر این بوده که بسیار بیشتر از گذشته به مولفه‌های کیفی توجه شود. یعنی برای ما این مساله بسیار با اهمیت بوده و هست. برای همین توجه به مقالاتی که استناد به آنها بیشتر می‌شود، خواننده بیشتری دارند، در سطح بین‌المللی موفقیت کسب کردهاند و یا در مجلات معتبر علمی منتشر شده‌اند، در دفاع و پذیرش دانشجوی دکتری و استخدام استادان در اولویت بوده و هست. بنابراین هم به امر کیفیت توجه می‌شود و هم به امر کمیت. یعنی اگر تعادل را حفظ نکنیم به طور قطع دچار آسیب خواهیم شد.
دستاورد جدید علمی، نخستین خروجی کار پژوهشی
شریفی می‌افزاید: در کشورهای مختلف کارهای پژوهشی با اهداف مشخصی توسعه پیدا می‌کند. نخستین خروجی کار پژوهشی باید یک دستاورد جدید علمی باشد. اینکه این دستاوردها در چه مجلات منتشر شود، بستگی به محتوای مقاله‌ها دارد. اگر مقاله دارای نوآوری‌های خاص باشد در مجلات معتبر علمی منتشر خواهد شد. اما غیر از تولید مقاله، دستاوردهای دیگری در کارهای پژوهشی وجود دارد که الزاما منجر به تولید مقاله نمی‌شود. حالا ممکن است شامل یک روش جدید یا تکنولوژی جدید یا کارهای کاربردی یا رفع نیازهای جامعه باشد.
وی ادامه می‌دهد: بنابراین من اینگونه تقسیم‌بندی می‌کنم که دستاوردهای پژوهشی یا منجر به انتشار مقاله می‌شود یا به دنبال یک رفع اشکال یا رفع نیاز در جامعه است یا ممکن است هر دو حالت آن باشد. بنابراین ما باید انتظار داشته باشیم که وقتی پذیرش دانشجو یا اساتید در کشور توسعه پیدا می‌کند، تعداد و کمیت مقالات هم افزایش پیدا کرده یا خواهد کرد. اتفاقی که در کشور ما در چند دهه گذشته صورت گرفته است و شاهد این بودیم که در منطقه و دنیا رشد و تولید مقالات به نوعی افتخارآمیز بوده است.
راهی برای جلوگیری از تولید مقاله‌های فله‌ای
مدیرکل امور پژوهشی وزارت علوم با بیان اینکه کمیت برای ما ملاک نبوده و نیست بلکه باید به مولفه‌ها و شاخص‌های کیفی هم توجه کرد توضیح می‌دهد: در جایی که تعداد مقالات ما در دنیا به خوبی رشد کرده حتما باید این سیاستگذاری و برنامه‌ریزی صورت گیرد که کیفیت و کمیت را ارتقا بدهیم. بنابراین اگر برنامه‌ریزی‌ها به گونه‌ای باشد که بیش از حد توجه به کمیت و تعداد صورت بگیرد اما کیفیت مبنای ارزشیابی‌ها قرار نگیرد، به طور قطع ما آسیب خواهیم دید.
وی در توضیح اینکه وزارت علوم چه برنامه‌ای دارد که از گرایش به سمت تولید کمی مقاله‌های جلوگیری کند، می‌گوید: سیاست‌های ما به سمتی حرکت می‌کند که این انگیزه برداشته شود و در استخدام افراد در هیات علمی و ترفیع آنها یک مقاله کیفی و معتبر جای چندین مقاله با کیفیت پایین را بگیرد. در واقع سیاست ما به سمت جلوگیری از انجام کارهای پژوهشی بی‌اثر و توجه به کارهای پژوهشی کیفی و قوی پیش می‌رود. در حال حاضر رقابت در دانشگاه‌ها دارد به این سمت پیش می‌رود که اساتید و دانشجویان مقالات خود را در مجلات با اعتبار بالای علمی منتشر کنند. این امیدبخش است.
آیا سازوکاری برای راستی‌آزمایی مقالات منتشر شده وجود دارد؟
مدیرکل پژوهش وزارت علوم در پاسخ به این پرسش که در جریان استخدام اساتید و پذیرش دانشجوی دکتری چقدر به کارهای پژوهشی معتبر و کیفی اهمیت داده می‌شود و اینکه آیا سازوکاری برای راستی‌آزمایی آثار منتشر شده وجود دارد، می‌گوید: کمیته‌هایی که مسئولیت جذب و انتخاب را برعهده دارند، پرونده فرد متقاضی را در گروه آزمایشی و تخصص مربوطه بررسی می‌کنند. علاوه بر اینکه در فراخوان جذب شرکت می‌کنند، پرونده پژوهشی فرد، مقالات، پروژه‌ها، طرح‌ها و کتاب‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند. در واقع به امر کیفیت بسیار توجه می‌شود.
به گفته وی، افراد متخصصی که در دانشگاه حضور دارند این پرونده‌ها را بررسی و نتیجه را اعلام می‌کنند که آیا این فرد شایسته استخدام یا پذیرش هست یا نه. از طرفی دیگر در فرآیند جذب، همواره این مقالات یا کارهای پژوهشی که کیفیت بالایی دارند و در مجلات معتبر علمی خارجی منتشر شده باشند، اهمیت بیشتری داشته و توجه زیادی به آن می‌شود. در نهایت امیدواریم که پژوهشگران کشور هم مقوله کیفیت را در اولویت کارهای پژوهشی خود در نظر بگیرند. کمیت برای ما در مرحله بعدی اولویت است؛ یعنی اگر کمیت اثربخش نباشد، مطلوب نخواهد بود.
