همه ایرانیان به ویژه کشاورزان امسال تابستانی سختی را پشت سر می گذارند. از یک سو بارش‌ها کاهش یافته و ذخایر برفی مناطق کوهستانی و حجم آب سدها افت کرده و از سوی دیگر، گرما بیشتز از سال های گذشته در مناطق مختلف، سایه انداخته است.
نازنین دادور، خبرگزاری دانا، سرویس راهبرد و انرژی؛ بحران آب در ایران از بُعد محیط زیستی خارج شده و ابعاد اقتصادی_اجتماعی به خود گرفته؛ مردمی که کسب‌وکارشان به آب وابسته است حالا معیشت خود را در خطر می‌بینند و بیکاری تهدیدشان می‌کند.
ساکنان فلات مرکزی ایران از همسایگی با دشت کویر و دشت لوت در طول زمان، درس‌های زیادی درباره آب آموختند. قنات‌هایی که در خشک‌ترین مناطق کشور ایران، آب را به مردم حاشیه کویر می‌رساند، یکی از شیوه‌های سنتی دسترسی به آب و منابع آبی هستند.
حتی در مناطقی از ایران که با کویر فاصله دارند و به‌عنوان مناطق پرآب و حاصل‌خیز شناخته می‌شوند نیز شیوه‌هایی برای مدیریت آب به‌کار گرفته می‌شد. سازه‌های آبی شوشتر در استان خوزستان نمونه‌ای از ابتکار عمل ایرانیان آن هم پیش از انقلاب صنعتی در مدیریت منابع آب است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده.
اما این روزها مناطق زیادی بویژه استان خوزستان با وجود منابع آبی قابل توجه شامل رودها و تالاب‌ها و نیز مجاورت با خلیج فارس با کمبود شدید آب روبه‌روست و این موضوع نه تنها مصرف‌کنندگان خانگی، بلکه صدای اعتراض کشاورزان و دامداران را نیز که حیات کسب‌وکارشان به آب گره خورده بلند کرده است.
امسال تابستانی سختی در پیش روی ایران است. از یک سو بارش‌ها کاهش یافته و ذخایر برفی مناطق کوهستانی و حجم آب سدها افت کرده و از سوی دیگر، گرما نیز زودتر از سال گذشته در مناطق مختلف، مستقر شده است.
این شرایط علاوه بر محدود کردن استفاده از نیروگاه‌های برق آبی، میزان استفاده از دستگاه‌های سرمازا و مصرف برق را نیز بالا برده است.
مجموع این شرایط، موجب شد تا خشکسالی همچنان بر بسیاری از مناطق کشور حاکم باشد که این مساله خسارت‌هایی را به منابع آبی و اقشار مختلف از جمله کشاورزان و دامداران وارد کرده است؛ دولت نیز در تلاش است تا با اجرای سیاست‌های حمایتی، بخشی از این خسارات‌ها را جبران کند.
ریسک جهانی بحران آب
امروز مساله آب، نه تنها چالش استان خوزستان، بلکه تهدیدی برای کل کشور است. آخرین تصاویر ما از جریان آب در زاینده‌رود یا سایر رودهای مناطق مرکزی کشور، به خاطرات سال‌های گذشته باز می‌گردد و این موضوع، ابعاد مختلفی از زندگی ما را تحت تأثیر قرار خواهد داد، صنایع، کشاورزی، تولید برق، امنیت غذایی و بهداشت و سلامت همگی به آب وابسته هستند.
بحران آب، یکی از ریسک‌هایی است که براساس گزارش‌های سالانه مجمع جهانی اقتصاد از ریسک‌های جهانی، به دلیل کاهش قابل توجه مقدار و همچنین کیفیت آب شیرین در دسترس به تهدیدی برای سلامت انسان و نیز فعالیت‌های اقتصادی او تبدیل شده است. مؤسسه منابع جهان (WRI) در نیز این موضوع را با انتشار اطلس ریسک آب، مورد تأیید قرار می‌دهد.
بر این اساس، ۱۷ کشور دنیا که بخش عمده‌ای از آنها در منطقه خاورمیانه و آفریقا قرار دارند، در شرایط تنش آبی بسیار بالا هستند. تنش آبی، نسبت کل آب برداشت شده به منابع آبی تجدیدپذیر را محاسبه می‌کند. برداشت آب به مصارف خانگی، صنعتی، آبیاری، دامداری و سایر استفاده‌های غیرمصرفی تخصیص پیدا می‌کند. منابع آب تجدیدپذیر شامل منابع آبی سطحی و زیرزمینی هستند. ایران، پنجمین کشور دارای نسبت تنش آبی بسیار بالاست اما دلیل بروز بحران آب در ایران چیست؟
تمام کشور درگیر معظل خشکسالی
علی‌رغم اینکه آب اصلی‌ترین ماده در تداوم حیات است اما براساس آمار سازمان ملل، در حال حاضر بیش از 18درصد جمعیت زمین به آب آشامیدن سالم دسترسی ندارند. آنچه که باعث به وجود آمدن آب در زمین می‌شود میزان بارشی است که اتفاق می‌افتد و این میزان بارش در نقاط مختلف کره زمین، متناسب با شرایط منطقه یا کشورهای مختلف متفاوت است.
کشور ایران در نیم‌کره شمالی کره زمین با اقلیم حاکم گرم و خشک در چند سال گذشته یکی از کم‌بارش‌ترین کشورهای غرب آسیا محسوب شده و این نبود بارش می‌تواند به کم‌آبی و در نتیجه به خشکسالی تبدیل شود که خود می‌تواند تبعات زیادی را به دنبال داشته باشد. با اینکه بیشتر نواحی کشور ایران را مناطق گرم و خشک در بر گرفته است اما در شمال و شمال غرب و قسمت‌هایی از زاگرس جنوبی می‌توان آب و هوا‌های سرد و معتدل کوهستانی را نام برد که در مقایسه با مناطق مرکزی ایران شرایط بسیار متفاوتی را داراست.
آنچه که امروز مهم است این است که ایران حدود چهار دهه است که وارد یک دوره بلند مدت خشکسالی شده و دیگر برف و باران‌های سال‌های گذشته نمی‌بارد و این را به خوبی می‌توان از سخن کهن‌سالان به خوبی فهمید.
وضعیت وخیم بارش‌ها در کشور
بررسی آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد از مجموع 31 استان کشور، تنها 3 استان در سال آبی جاری بارندگی بیشتری نسبت به میانگین 52 ساله خود را به ثبت رسانده‌اند. بارش‌ها در سه استان تهران، آذربایجان شرقی و البرز با 3 درصد رشد، نسبت به میانگین بلندمدت خود روبه‌رو شده است. در قزوین وضعیت بدون تغییر بوده است.
در 27 استان نیز میزان بارندگی امسال نسبت به میانگین بارش بلندمدت با افت جدی روبه‌رو بوده است. بدترین وضعیت را در بین استان‌های 31گانه «سیستان و بلوچستان»، «هرمزگان»، «خراسان جنوبی»، «کرمان»، «خراسان رضوی» و «فارس» تجربه کرده‌اند که بارش‌های آنها همگی بیش از 50درصد نسبت به میانگین 52ساله کاهش یافته است؛ موضوعی که از مشکل جدی نوار میانی، شرقی و جنوب شرقی کشور در زمینه مساله آب حکایت دارد.
اما نکته مهم دیگری که لازم است به آن توجه شود، افزایش فاصله بین میانگین بارش سال 1400 کشور و میانگین بلندمدت بارش کشور است. در واقع درحالی‌که میانگین بلندمدت کشور عدد 202 میلی‌متر را نشان می‌دهد، نرخ میانگین بارش کشور در سال‌جاری آبی با افتی 38درصدی به سطح 125 میلی‌متر رسیده است.
مرور دقیق‌تر آمارها نشان می‌دهد استانی همچون گیلان که بیشترین سطح بارندگی را در سال آبی جاری داشته نیز با افتی 10درصدی بارش در سال آبی جاری روبه‌رو شده است.
راه‌حل‌های پیشنهادی برای خروج از بحران آب
به گفته اسماعیل نجار رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، امسال نسبت به سال گذشته حدود ۵۴ درصد کاهش بارندگی داشتیم.
این کاهش شدید بارندگی در حالی است که در سال ۹۸، با آن بارش‌های بی‌سابقه، ۲۵۰ سد پُر از آب شد و دریاچه ارومیه ۵۵ سانتیمتر افزایش سطح آب داشت اما کاهش شدید بارش‌ها در سال گذشته و حتی در زمستان ۹۹، فضایی ایجاد که در این روزهای گرم تابستان، بسیاری از چشمه‌ها، رودخانه‌ها و سدها یا خشک شده و یا در حال خشک شدن هستند.
با توجه به این مشکلات و بحران کم‌آبی، کارشناسان به راه‌حل‌های مختلفی اشاره دارند؛ از جمله برخی تاکید دارند، افزایش واردات مواد غذایی به‌جای پافشاری بر خودکفایی راه‌حلی است که پس از بهبود روابط بین‌المللی و رفع تحریم‌ها می‌تواند قابل بررسی باشد.
پیشنهاد دیگر، انتقال آب به مناطق مرکزی و شیرین کردن آن برای بهره‌برداری در مصارف گوناگون است. با این حال نمک‌زدایی نیز چالش‌های خود را دارد زیرا شورابه‌ها بار دیگر به منبع اصلی برداشت آب باز می‌گردند و تنوع محیط‌زیستی و اقتصاد دریا را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
موضوع آب نه تنها یک مساله محیط زیستی بلکه موضوعی است که با برنامه‌ریزی صنعتی و تولید کشاورزی ارتباط تنگاتنگ دارد و شاید بتوان سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که در صف ساخت سد و بهره‌برداری از طرح‌های انتقال آب هستند را به شیوه‌های نوین و مبتنی بر فناوری تخصیص داد که بهره‌وری در مصرف آب در بخش‌های مختلف و به‌ویژه کشاورزی را ارتقا می‌دهند.
علاوه بر این، توجه به الگوی کشت نیز در بهبود بهره‌وری آب در بخش کشاورزی اهمیت دارد. همچنین لازم است در طرح‌های توسعه صنایع آب‌بری که در مناطق مرکزی و خشک کشور فعالیت می‌کنند، تجدیدنظر شود.
