در ایران باستان تقویم‌ها و گاهشماری‌های مختلفی رایج بوده است. برای مثال در زمان ساسانیان دو نوع تقویم معمول بود. یکی از آن‌ها سال عرفی (سال سیار) یا همان گاه‌شماری اوستایی نو بود. بر طبق این گاه‌شماری هر سال از 12 ماه و هر ماه کامل از ۳۰ روز شکل گرفته است. این ۳۰ روز، دارای ۳۰ نام مشخص و خاص خود است. اما 5 روز از کل سال باقی می‌ماند.
این 5 روز پس از آخرین روز از ماه اسفند اضافه می‌شده که پنجه، پنجه دزدیده، خمسه مسترقه یا اندرگاه خوانده می‌شد. تقویم دیگر؛ تقویم سال ثابت یا گاه‌شماری بهیزکی بود که در این گاه شماری کبیسه، هر ۱۲۰ سال یک بار حساب می‌شد و نوروز و سال شمسی در هر ۱۲۰ سال ثابت می‌ماند و هیچ‌گاه آغاز سال بیشتر از 30 روز جلو نمی‌افتاد و اغلب تا جای ممکن تلاش می‌کردند که شروع سال جدید را در محل نجومی خودش نگه دارند.
خرداد روز یا جشن خردادگان چیست؟
در گاه شماری ایران باستان، هر روز و هر ماه نام مختص خودش را داشته است. در این تقویم نام ماه‌ها به نام ایزدان زرتشتی بود. در این گاه شماری اسامی دوازده‌گانه ماه‌ها با نام 12 روز، مشترک می‌شد. برای مثل فروردین نام اولین ماه سال و آغاز بهار است در حالی که روز نوزدهم هر ماه از سال نیز فروردین نامیده می‌شد. یا اردیبهشت، دومین ماه از سال و سومین روز از هر ماه به‌شمار می‌رفته است. بنابراین هر وقت نام روز و نام ماه منطبق می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند. از این منظر 12 جشن در سال که آن‌ها را جشن‌های ماهانه می‌نامیدند، پدید آمد.
یکی از این جشن‌ها خردادگان است که از انطباق خردادروز که روز ششم از هر ماه بوده است با ماه سوم از سال (یعنی خرداد) شکل می‌گرفت. به عبارت بهتر جشن خردادگان در ایران باستان در روز ششم خرداد جشن گرفته می‌شده است. خرداد در اندیشه زرتشتی نماد نگهبانی از آب، گیاه، سرسبزی و شادابی است. از این رو به دلیل اهمیتی که خرداد در در میان زرتشتیان داشته است این روز را جشن می‌گرفتند.
علت نامگذاری خرداد روز
در گاه‌شماری ایران باستان، روز ششم هر ماه شمسی و ماه سوم هر سال خورشیدی، به نام خرداد است. به عبارت دیگر روز سوم از هر ماه را خردادروز می‌نامیدند. یکی از مهم‌ترین خردادروزها، نوروز بزرگ یا خردادروز فروردین است که نام ششمین روز از فروردین ماه در ایران باستان بوده است.
خرداد در اوستا «هـَئوروَتات» و در پهلوی «خُردات» یا «هُردات» به معنی رسایی و کمال بوده است. علت نامگذاری خرداد روز به خردادامشاسپند برمی‌گردد که در آئین زرتشتی موکل بر آب است و این روز برای گرامیداشت او نامگذاری شده است.
پاسداشت مفهوم آب و آبادانی در جشن خردادگان!ساده‌تر اگر بگوییم جشن خردادگان به پاسداشتِ مفهوم آب و آبادانی برگزار می‌شده است. این روز در میان جشن‌ها و مراسم‌های بسیار در ایران باستان به ویژه در دوران ساسانیان از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار بوده است. کلمه جشن از ریشه اوستایی «یسن» به معنی ستایش و پرستش است که به خوبی ماهیت و دلیل جشن های زرتشتی را نشان می‌دهد.
رساله‌های متعددی وجود دارد که در ایران باستان خیلی از حوادث مهم تاریخ در چنین روزی اتفاق افتاده است. از اهمیت دیگر خردادروز این است که در سنت زرتشیان ذکر شده و زرتشتیان به آن باور دارند که میلاد زرتشت در چنین روزی بوده است.
الهه خرداد در اوستا
الهه خرداد یا امشاسپند بانویی است که در آئین زرتشتی، نگهداری از آب‌ها در این جهان بر عهده اوست و انسآن‌ها را در غلبه بر تشنگی یاری می‌رساند. به همین دلیل در سنت زرتشتی، در هنگام نوشیدن آب از این الهه به نیکی یاد می‌کنند. در گات‌ها، از خرداد و امرداد همیشه در کنار همدیگر یاد می‌شود. در اوستای نو نیز این دو امشاسپند، پاسدارنده آب‌ها و گیاهان هستند که به یاری مردم می‌آیند. در نتیجه تلاش این دو مردم تشنگی و گرسنگی را شکست می‌دهند.
در یسنا، آمده است که اهورامزدا رسایی خرداد و جاودانگی امرداد را به شخصی خواهد بخشید که اندیشه و گفتار و کردارش برابر آیین راستی باشد. در اوستا نیز چهارمین یشت از یشت‌های بیست‌ویک‌گانه اوستا، درباره ستایش و نیایش امشاسپند بانوی خرداد است که در آن یشت از زبان اهورا مزدا یادآوری می‌شود که «…یاری و رستگاری و رامش و بهروزی خرداد را برای مردمان اشون بیافریدم…» در بندهش نیز درباره خرداد آمده‌است: «…ششم از مینویان، خرداد است؛ او از آفرینش گیتی آب را به خویش پذیرفت..»، «…خرداد سرور سال‌ها و ماه‌ها و روزهاست، که او سرور همه است. هستی، زایش و پرورش همه موجودات مادی جهان از آب است و زمین را نیز آبادانی از اوست…»
آیین‌های باستانی جشن خردادگان
یکی از مهم‌ترین آیین‌های خردادروز که در جشن خردادگان پُررنگ‌تر از همیشه می‌شود، رفتن به سرچشمه آب‌ها یا کنار دریاها و رودها، شستشو در آب و خواندن دعاها و نیایش‌های ویژه این روز همراه با شادی در کنار خانواده و دوستان بوده‌است.
در این جشن مردم به سرچشمه‌ها، چمنزارها، کنار رودها و رودخانه‌ها می‌رفتند، تن شویی و شادی کرده و مراسم جشن خود را برگزار می‌کردند و در کنار این مراسمات نیز دعاها و نیایش‌های خاص خود را هم در آتشکده‌هایی که داشتند انجام می‌دادند.
نمونه‌ای از سنت‌های رایج در این روز را از زبان دستور داراب پالن، موبد بزرگ پارسی در کتاب فرضیات نامه برداشت می‌شود که از آیین‌های ویژه خرداد روز به شستن تن در آب و نو کردن کاریزها و کندن چاه اشاره می‌کند. در متن پهلوی به نام اندرز انوشه‌روان آذرپاد مهر اسپندان نیز یادآوری شده که «در خرداد روز جوی کن». یعنی اهمیت آب در این روز دو چندان است.
در این روز توجه ویژه‌ای به نگهداری و نوسازی چاه‌ها، قنات‌ها و سرچشمه‌ها می‌شده و از این رو که این منابع و سرچشمه‌ها امکان زندگی را در کره زمین برای اهالی آن فراهم می‌کنند این آئین و جشن اهمیت ویژه دارد.
از رسوم دیگر در جشن خردادگان، هدیه دادن گل نیلوفر و یاس به دوستان و نزدیکان بوده است. زیرا که در متون کهن ایران باستان از این گل‌ها و گل سوسن، به عنوان سمبل خرداد نام برده شده است.
در گات‌های اوستا آمده که «هر گلی از آنِ امشاسپندی است و … سوسن خرداد را». از همین رو بهترین نماد در برگزاری جشن خردادگان، گل سوسن است. معروف‌ترین نمونه‌های گل سوسن هم سوسن سپید یا سوسن آزاد است. این گل نماد پاکی و لطافت بوده و در متون پهلوی نیز بوی گل سوسن سپید، تمثیلی از «بوی دوستی» توصیف شده است.
