خانواده، اولین نهاد اجتماعی است که هر فرد از لحظه تولد به عضویت آن پیوسته و تأثیر بسزایی بر رشد شخصیت و رفتار افراد در سایر جوامع دارد. الگوهای عاطفی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کودکان تا حد زیادی از خانواده به وجود می‌آیند. روابط اعضای خانواده با یکدیگر و اعمال قوانین سالم در خانواده‌ها، در شکل‌گیری شخصیت سالم تأثیر فراوانی دارد.
در این مطلب، درباره روانشناسی رفتاری خانواده توضیح می‌دهیم و انواع مختلف خانواده‌ها را از نظر رفتاری تحلیل می‌کنیم. همچنین، در یک خانواده نرمال، برای برقراری ارتباط مؤثر بین اعضا چه نکاتی باید رعایت شود را تشریح می‌کنیم.
انواع خانواده‌ها از نظر رفتاری به چندین دسته تقسیم می‌شوند:
- خانواده سخت‌گیر
در خانواده‌های سخت‌گیر عموماً والدین نقش تصمیم‌گیرنده را دارند. در این خانواده‌ها، پدر یا مادر قوانین را برای فرزندانشان تعیین می‌کنند و در صورتی که به خلاف آرزوهای آنها رفتار شود، والدین ناراحت و خشمگین می‌شوند. در خانواده‌های سخت‌گیر، کنترل بر روی فرزندان بسیار بیشتر است و سازمان‌دهی زیاد باعث کاهش روابط صمیمی میان اعضا می‌شود و نیازهای عاطفی کودکان برآورده نمی‌شود.
عدم انعطاف‌پذیری والدین در تصمیم‌گیری‌ها باعث می‌شود که فرزندان بیشتر دروغ بگویند. احساساتی مانند اضطراب، افسردگی، وسواس، کمال‌گرایی و کاستی از اعتماد به نفس در فرزندان این خانواده‌ها رایج است.
- خانواده سهل‌گیر:
در این نوع خانواده‌ها، والدین معمولاً بیشتر وقت خود را صرف نیازهای شخصی خود می‌کنند و به طور کمتری به نیازهای روانی کودکان توجه می‌کنند. فرزندان در این خانواده‌ها ممکن است پرتوقع و کنترل والدین بر آنها کمتر شود و در جامعه نیز توقعات زیادی داشته باشند.
- خانواده گسسته:
در این خانواده‌ها، روابط صمیمی بین اعضا کمتر است و برخی از افراد ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهند. نیازهای عاطفی کودکان در این خانواده‌ها معمولاً رفع نمی‌شود و صمیمیت بین اعضا کم است. افراد در این خانواده‌ها معمولاً به دوستان و افراد غیرخانوادگی مشکلات و دغدغه‌های خود را مطرح می‌کنند تا از قضاوت خانواده دور باشند.
این انواع خانواده‌ها هر کدام تأثیر خاصی در رشد و شخصیت افراد دارند و می‌توانند به شکل‌گیری الگوهای رفتاری خاصی در افراد کمک کنند.
- ۴. خانواده سالم:
یک خانواده سالم، یک خانواده است که در آن افراد سرزنده و مهربان هستند و اعضای خانواده به صراحت رنج، ناراحتی و همدردی خود را نسبت به سایر اعضا بیان می‌کنند. در این خانواده‌ها، همه اعضا قدرت بیان نظر را دارند و می‌توانند با یکدیگر به صراحت صحبت کنند. در خانواده سالم، افراد حق دارند درباره‌ی ناموفقیت‌ها، ترس‌ها و موفقیت‌هایشان صحبت کنند. اگر یکی از اعضای خانواده خطا کرد، سایر اعضا از او حمایت می‌کنند و با او همراه هستند.
برای ایجاد یک محیط خانوادگی به این شکل، یک سری اصول وجود دارد که رعایت آنها باعث می‌شود ارتباط اعضای خانواده مفید و صمیمی‌تر شود. در ادامه، این اصول را توضیح می‌دهیم.
چگونه ارتباط اعضای خانواده سالم است؟
روابط خانوادگی قوی و مثبت، احساس لذت بخشی را به همراه دارند و برای ایجاد این روابط، باید به کمک کودکان کرد تا در خانواده احساس امنیت و دوستی کنند و از این طریق، اعتماد به نفسشان رشد کند.
اعضای خانواده، به خصوص والدین، باید همواره پیام‌های صادقانه به یکدیگر ارسال کنند و با پیام‌های رفتاری متناقض یکدیگر را گیج نکنند. به عنوان مثال، پدر و مادری که فرزندشان را به رعایت احترام دعوت می‌کنند، اما خود در مشاجرات ادب را رعایت نمی‌کنند، فرزندشان را سردرگم می‌کنند. فرزند در سنین کودکی با شنیدن و دیدن رفتارهای متناقض، به آشفتگی می‌افتد و نمی‌داند کدام رفتار واقعی و کدام غیر واقعی است.
عدم قضاوت یکدیگر
والدینی که از کودکی به حرف‌های فرزندشان با دقت گوش می‌دهند و اجازه می‌دهند که کودک افکار و احساساتش را بیان کند، یک ارتباط مثبت بین خودشان و فرزندشان ایجاد می‌کنند. در این حالت، فرزند به واسطه احساس درک شدن، احترام گذاشتن و حفظ ارزشی که از خانواده دریافت کرده است، در سنین بالاتر به راحتی می‌تواند دغدغه‌ها یا مشکلات خود را با والدین مطرح کند.
زمانی که فرزندتان قصد صحبت کردن با شما را دارد، کارهای دیگر را کنار بگذارید و به او توجه کنید. سعی کنید که فرزندتان را تشویق و تحسین کنید و اجازه دهید در نهایت خود فرزند در رابطه با موضوعی که به وجود آمده، تصمیم گیرنده باشد.
- گفتمان مثبت
کارکردهای اساسی خانواده شامل حمایت، توجه، مراقبت، احساس امنیت و خودشکوفایی است. در حالی که در برخی خانواده‌ها این ارزش‌ها از بین رفته‌اند، اعضای خانواده ناسالم نه تنها از کنار هم بودن لذتی نمی‌برند، بلکه خانه را تنها مکانی برای استراحت، غذا خوردن و داشتن سرپناه می‌دانند.
در یک خانواده سالم، اعضا به گفتگو می‌پردازند. در این خانواده‌ها، گفتمان غالب به گونه‌ای است که اعضا از کنار هم بودن لذت می‌برند، احساس حمایت و امنیت کرده و از یکدیگر مراقبت می‌کنند.
روانشناس خانواده
ممکن است عوامل زیادی دست به دست هم داده باشند تا خانواده‌ای را دچار نوسان، اختلال و ناکارآمدی کنند. این عوامل در اغلب موارد بسیار پیچیده، در هم تنیده و نیازمند بررسی تخصصی هستند. در صورتی که ارتباط اعضای خانواده مطلوب نبوده و توسط خودتان قابل مدیریت نباشد، می‌توانید از یک روانشناس متخصص در زمینه روانشناسی خانواده کمک بگیرید. روانشناسی خانواده به مباحثی از قبیل مشکلات خانوادگی، شیوه فرزندپروری، رابطه با فرزندان، روانشناسی نوجوانان و غیره می‌پردازد.
روانشناسی خانواده به شناسایی مشکلات میان افراد می‌پردازد، دلایل رخ دادن آنها را جویا می‌شود و دیدگاه‌های خود را نیز مطرح می‌کند و با استفاده از تخصص خود و صحبت با اعضای خانواده درباره موضوعاتی که تا به حال مورد بحث قرار نگرفته‌اند، به حل مشکلات می‌پردازد.
