به نظر می‌رسد که اگر برای خودم وقت بگذارم یا خودم را در اولویت قرار دهم، مادر بدی می‌شوم. از اینکه مسئولیت‌های دیگران و فرزندم را به عهده گرفته‌ام خسته شده‌ام، چرا که گاهی این مسئولیت‌ها آنقدر زیاد است که فرصتی برای انجام همه کارها ندارم. آن‌ها فکر می‌کنند که وظیفه من است که همه این کارها را انجام دهم، در حالی که من انتخاب کرده‌ام به آن‌ها کمک کنم. از سوی دیگر، این خستگی ناشی از کار زیاد به من حس مفید بودن و خوب بودن می‌دهد.
مشکلی که این مادر با آن مواجه است، به نام طرحواره ایثار در مادران شناخته می‌شود و ممکن است در فرهنگ کنونی ما شیوع زیادی داشته باشد.
ایثار و طرحواره ایثار در مادران
در فرهنگ ما، فداکاری و از خودگذشتگی به عنوان امری مثبت شناخته می‌شود و جامعه به سمت این ارزش‌ها افراد را تشویق می‌کند. اما اگر ایثار به حدی برسد که فرد نتواند گاهی خود را در اولویت قرار دهد یا ارزش خود را تنها در خدمت به دیگران محدود کند، به دام طرحواره ایثار افتاده است.
مادران یکی از گروه‌هایی هستند که ممکن است با این طرحواره درگیر باشند. طرحواره ایثار در مادران می‌تواند شامل افکار و رفتارهایی باشد که به راحتی قابل شناسایی نیستند. حتی ممکن است این ویژگی‌ها به عنوان وظیفه اصلی مادران تلقی شود و جامعه فکر کند که اگر مادری این رفتارها را نداشته باشد، صلاحیت مادری ندارد و انسان خودخواهی است.
در حالی که واقعیت این نیست. اگر افراد بتوانند ویژگی‌های طرحواره ایثار در مادران را تشخیص دهند و خود مادران نیز از این مسائل آگاه شوند، نه تنها می‌توانند به فرزندان خود بهتر رسیدگی کنند و آن‌ها را به درستی تربیت کنند، بلکه یاد می‌گیرند که به خود نیز توجه کافی داشته باشند و حال خود را بهبود ببخشند.
ویژگی‌های طرحواره ایثار در مادران
در اینجا به برخی از ویژگی‌های برجسته طرحواره ایثار در مادران اشاره می‌کنیم. اگر چند مورد از این ویژگی‌ها را در خود مشاهده کردید، ممکن است به این معنا باشد که در دام این طرحواره افتاده‌اید و بهتر است به یک تراپیست مراجعه کنید. این علائم عبارتند از:
- احساس گناه: از اینکه خود را در اولویت قرار دهید، احساس گناه و عذاب وجدان دارید و این موضوع حالتان را بد می‌کند.
- عدم لذت در زمان‌های شخصی: وقتی می‌خواهید برای خود، همسرتان یا دوستانتان وقت بگذارید، دائماً به فکر فرزندتان هستید و نمی‌توانید از لحظه لذت ببرید.
- غذا دادن به دیگران: خوراکی‌ها و غذاهای خوب را برای دیگران و فرزندتان نگه می‌دارید و قسمت‌های نامطلوب یا باقی‌مانده آن‌ها را خود می‌خورید.
- ارزیابی مادری: احساس می‌کنید اگر به کارهایی که خودتان می‌خواهید بپردازید یا زمانی برای خودتان صرف کنید، مادر خوبی نیستید.
- عدم برابری با دیگران: خود را هم‌ارزش فرزندتان، همسرتان یا دیگران نمی‌دانید و به آن‌ها ارجحیت می‌دهید. باید به یاد داشته باشید که شما نیز یک انسان هستید و حق و حقوقی دارید.
- نسبت به دیگران هم احساس مسئولیت دارید: این ویژگی‌ها تنها در ارتباط با فرزندتان نیست، بلکه ممکن است در روابط با دیگران نیز مشاهده شود.
- عذاب وجدان در برابر خواسته‌ها: اگر نتوانید خواسته‌ای از فرزندتان را برآورده کنید، حتی اگر آن خواسته ناحق باشد، دچار عذاب وجدان می‌شوید.
- عدم توانایی در نه گفتن : نمی‌توانید به خواسته‌های فرزندتان نه بگویید یا با قاطعیت با او رفتار کنید.
- دلسوزی افراطی: بیش از حد دلسوز هستید.
- مسئولیت‌پذیری افراطی: مسئولیت‌پذیری شما ممکن است آنقدر زیاد باشد که اجازه ندهید فرزندتان بر اساس سن و شرایط رشدش مسئولیت‌هایی را بر عهده بگیرد. این موضوع می‌تواند منجر به پرورش کودکانی غیر مستقل یا نازپرورده شود.
- حمایت غیرضروری: فکر می‌کنید فرزندتان ضعیف است و به حمایت شما نیاز دارد، در حالی که ممکن است این نیاز واقعی نباشد و صرفاً انتخاب شما باشد که به او کمک کنید.
در فرهنگ ما، خودگذشتگی به عنوان یک ارزش مثبت تلقی می‌شود و اگر مادری این ویژگی را نداشته باشد، ممکن است به خودخواهی یا سنگدلی متهم شود. در حالی که هر چیزی باید حد و مرزی داشته باشد. مادران باید در کنار ایثار و فداکاری، قاطعیت را نیز در نظر بگیرند. آن‌ها باید یاد بگیرند که خود را در اولویت قرار دهند، حق خود را بگیرند، برای خود و اوقات فراغتشان وقت بگذارند و مسئولیت‌ها را در حد معقول بپذیرند.
معنای واقعی ایثار
معنای واقعی ایثار این است که مادر کاری را بدون هیچ چشم‌داشتی انجام دهد. با این حال، بسیاری از مادران ممکن است ایثار را به شکل دیگری تعبیر کنند. گاهی اوقات ایثار با طرحواره ایثار اشتباه گرفته می‌شود. افرادی که در دام این طرحواره گرفتار شده‌اند، فکر می‌کنند که خوب بودن مادر به معنای ایثار در حق دیگران، به ویژه فرزندان یا همسران، و نادیده گرفتن خود است. این افراد حتی ممکن است از این وضعیت خرسند باشند.
این طرز فکر نادرست است؛ فرد باید بتواند در عین حفظ آرامش و رضایت شخصی، به دیگران کمک کند، بدون اینکه انتظار جبران یا تلافی داشته باشد.
بعضی از مادران ممکن است بر این باور باشند که باید تمام توجه و انرژی خود را صرف فرزندانشان کنند تا در آینده، فرزندشان به آن‌ها کمک کند. این طرز فکر نه تنها نادرست است، بلکه می‌تواند آسیب‌های جدی به همراه داشته باشد و نوعی باج‌گیری عاطفی محسوب شود.
این فشار ممکن است بار سنگینی بر دوش فرزند بگذارد و احساس نقص و شرم را در او ایجاد کند. فرزند ممکن است احساس کند که دینی به والدین خود دارد و اگر نتواند انتظارات آن‌ها را برآورده کند، به عنوان فرزند بدی شناخته می‌شود. همچنین والدین ممکن است از خود غافل شوند و از زندگی لذت نبرند.
علت شکل‌گیری طرحواره ایثار در مادران
در این بخش به برخی از عوامل موثر در شکل‌گیری طرحواره ایثار در مادران اشاره می‌کنیم:
۱. تأثیر فرهنگ
فرهنگ یکی از عوامل کلیدی در شکل‌گیری طرحواره ایثار است. افراد تحت تأثیر جو فرهنگی و الگوهایی که مشاهده می‌کنند، ممکن است به طور ناخودآگاه افکار و باورهایی را در خود نهادینه کنند و فکر کنند که این سبک تربیتی صحیح است. در حالی که ممکن است این باورها نادرست باشند و فرهنگ، رفتارهای غلط را ترویج کند. لازم نیست همه مادران در یک چارچوب استاندارد عمل کنند.
۲. تجربه سبک تربیتی
بسیاری از افراد به این نتیجه می‌رسند که چون مادرشان به شیوه‌ای خاص آن‌ها را تربیت کرده، آن‌ها هم باید همین روش را در پیش بگیرند تا مادر خوبی باشند. در عوض، ممکن است برخی از مادران به دلیل عدم توجه کافی از سوی والدین خود، به شدت به فرزندانشان توجه کنند و به نوعی به افراط در مسئولیت‌پذیری دچار شوند.
۳. نقش کودک والد
کودکانی که از سنین پایین نقش والد را به عهده دارند، نیز ممکن است در شکل‌گیری طرحواره ایثار نقش داشته باشند. این وضعیت معمولاً برای فرزندان اول یا در خانواده‌های پرجمعیت پیش می‌آید، جایی که یکی از بچه‌ها مسئول مراقبت از سایرین است. این کودکان ممکن است تحت فشار باشند که مسئولیت‌های بزرگ‌تری را بر عهده بگیرند و در صورتی که رفتارهای متناسب با سن خود را نشان دهند، مورد انتقاد قرار گیرند.
۴. عدم والدگری مناسب
در برخی خانواده‌ها، والدین به دلیل مشکلات خود، نمی‌توانند به اندازه کافی توجه و محبت به فرزندانشان داشته باشند. در این شرایط، کودک نه تنها باید به نیازهای خود توجه کند، بلکه ممکن است مجبور شود به والدینش نیز رسیدگی کند تا بقای خانواده حفظ شود. این کودکان ممکن است از نیازهای خود صرف‌نظر کنند تا از والدین مراقبت کنند، چرا که باور دارند اگر نتوانند به خوبی از آن‌ها مراقبت کنند، فرزند خوبی نیستند. این الگو می‌تواند در بزرگسالی ادامه یابد و منجر به شکل‌گیری طرحواره ایثار در مادران شود.
پیامدهای طرحواره ایثار در مادران
اگر برای درمان طرحواره ایثار اقدام نکنید، ممکن است با پیامدهای زیر در درازمدت مواجه شوید:
- کاهش عزت نفس
- بروز بیماری‌های روان‌تنی
- احساس خستگی و فرسودگی
- ضعف در سیستم ایمنی
- انقباض عضلات
- افزایش اضطراب، به‌ویژه اضطراب فراگیر
- سردرد
- دردهای بدنی
- عدم درخواست کمک از دیگران به دلیل عذاب وجدان و احساس بار اضافی
درمان طرحواره ایثار در مادران
۱. مراجعه به تراپیست
اولین قدم برای درمان، مراجعه به یک تراپیست است. تراپیست به شما کمک می‌کند تا علائم را شناسایی کنید و به سمت درمان این طرحواره گام بردارید. با کمک هم می‌توانید سبک فرزندپروری درستی را پیش بگیرید و برای خودتان نیز وقت بگذارید. رویکردهای طرحواره درمانی و درمان شناختی رفتاری می‌توانند در این زمینه مؤثر باشند و به شما کمک کنند تا مرز بین واقعیت و افکار خود را تشخیص دهید.
۲. خودشناسی
شناخت بیشتر خود می‌تواند به شما کمک کند. هر چه بیشتر به خودتان وقت بدهید و کشف کنید که چه چیزهایی را دوست دارید یا ندارید و معنای زندگی‌تان چیست، سریع‌تر می‌توانید از طرحواره ایثار فاصله بگیرید.
۳. بالا بردن عزت نفس
یکی از جنبه‌های مهم در درمان طرحواره ایثار، کار بر روی عزت نفس است. افرادی که دچار طرحواره نقص و شرم هستند، معمولاً نمی‌توانند خود را همان‌طور که هستند بپذیرند. در فرایند درمان، مادران یاد می‌گیرند که به خاطر وجود خود ارزشمند هستند و نیازی به تأیید دیگران ندارند.
۴. تقویت مهارت‌های فردی
برای درمان طرحواره ایثار، نیاز است تا مهارت‌هایی مانند پذیرش بی‌قید و شرط، گفتن "نه"، و مشخص کردن حد و مرزها را پرورش دهید. باید با قاطعیت از دیگران بخواهید که به این مرزها احترام بگذارند.
۵. دوری از روابط سمی
حفظ ارتباط با افراد سمی می‌تواند طرحواره ایثار را تقویت کند. این افراد به دلیل آگاهی از ویژگی‌های افراد با طرحواره ایثار، همواره از آن‌ها خواسته‌هایی دارند. افراد باید تلاش کنند تا ارتباط خود را با افراد خودشیفته و روابط سمی قطع کنند و از باج دادن به آن‌ها پرهیز کنند. همچنین باید یاد بگیرند که اگر فرزندشان سعی در ایجاد عذاب وجدان دارد، این احساسات را نادیده بگیرند و از باج دادن به او خودداری کنند.
