فاطمه سادات زاهدی ، کارشناس ارشد مشاوره ، پایگاه خبری دانا ، گروه سلامت و سبک زندگی؛ چهارشنبه‌سوری یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی است که ریشه در آیین‌های کهن دارد. این مراسم، که در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود، ترکیبی از آتش‌بازی، شادی و هیجان است که نسل‌های مختلف آن را گرامی داشته‌اند. اما از نگاه روانشناسی، این رویداد ابعاد پیچیده‌تری دارد. این جشن علاوه بر ایجاد حس همبستگی و شادی، جنبه‌هایی از تخلیه هیجانی، بحران هویت، و حتی رفتارهای پرخطر را نیز در بر دارد. در این یادداشت ، چهارشنبه‌سوری را از زوایای مختلف روانشناسی بررسی می‌کنیم.
چهارشنبه‌سوری و نیاز به هیجان
یکی از ویژگی‌های اصلی این جشن، ایجاد هیجان است. انسان‌ها به طور طبیعی نیاز به تجربه هیجان دارند، به‌ویژه نوجوانان و جوانان که در این دوران، سیستم‌های مغزی مرتبط با پاداش و هیجان در اوج فعالیت خود هستند. از نظر روانشناسی، انجام فعالیت‌هایی که سطح آدرنالین را بالا می‌برند (مانند پریدن از روی آتش یا ترقه‌بازی) می‌تواند احساس سرزندگی و هیجان ایجاد کند. اما مشکل زمانی آغاز می‌شود که این هیجان‌خواهی به سمت رفتارهای خطرناک سوق پیدا کند.
تخلیه تنش و استرس‌های انباشته‌شده
در فرهنگ ایرانی، چهارشنبه‌سوری فرصتی برای رهایی از انرژی‌های منفی و ورود به سال جدید با روحیه‌ای تازه است. در روانشناسی، این موضوع با مفهوم "تخلیه هیجانی" ارتباط دارد. بسیاری از افراد، به‌ویژه کسانی که در طول سال تحت فشارهای روانی و استرس بوده‌اند، در این شب احساس آزادی و رهایی بیشتری می‌کنند.
تأثیر اجتماعی و حس تعلق
چهارشنبه‌سوری علاوه بر جنبه‌های فردی، یک رویداد اجتماعی نیز محسوب می‌شود. حضور در مراسم جمعی و شرکت در جشن‌های خیابانی باعث تقویت احساس تعلق به گروه و جامعه می‌شود. این حس تعلق، یکی از نیازهای اساسی انسان در نظریه روانشناسی "آبراهام مزلو" است. وقتی افراد در یک تجربه مشترک شرکت می‌کنند، احساس همبستگی و هویت جمعی در آن‌ها تقویت می‌شود. به همین دلیل، بسیاری از مهاجران ایرانی حتی در خارج از کشور نیز این جشن را برگزار می‌کنند تا پیوند خود را با فرهنگشان حفظ کنند.
خطرات پنهان: از هیجان تا پرخاشگری
یکی از چالش‌های اصلی چهارشنبه‌سوری در سال‌های اخیر، تغییر ماهیت آن از یک جشن سنتی به یک مراسم همراه با انفجارهای پرخطر است. از دیدگاه روانشناسی اجتماعی، در موقعیت‌های پرجمعیت و هیجان‌زا، احتمال رفتارهای تکانشی و پرخاشگرانه افزایش می‌یابد. برخی از افراد در این شب به دلیل بالا رفتن سطح هیجان و کاهش کنترل منطقی، رفتارهایی انجام می‌دهند که در شرایط عادی هرگز مرتکب آن نمی‌شدند. نظریه "رفتار جمعی" گوستاو لوبون توضیح می‌دهد که در چنین موقعیت‌هایی، هویت فردی کمرنگ شده و رفتارهای جمعی می‌توانند به سوی بی‌مسئولیتی و حتی خشونت سوق پیدا کنند.
نقش رسانه‌ها و یادگیری مشاهده‌ای
مطالعات روانشناسی شناختی نشان می‌دهند که افراد، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، از طریق مشاهده رفتارهای دیگران یاد می‌گیرند. اگر رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، چهارشنبه‌سوری را با صحنه‌های هیجان‌انگیز و رفتارهای خطرناک نشان دهند، احتمال تقلید این رفتارها افزایش می‌یابد. از طرف دیگر، اگر خانواده‌ها و رسانه‌ها بر جنبه‌های مثبت این جشن تأکید کنند (مانند روشن کردن آتش‌های کوچک، اجرای مراسم سنتی و مشارکت خانوادگی)، می‌توانند به شکل‌دهی رفتارهای سالم‌تر کمک کنند.
چهارشنبه‌سوری و مدیریت هیجان در نوجوانان
نوجوانان به دلیل تغییرات هورمونی و رشد مغزی، بیشتر از سایر گروه‌های سنی به دنبال تجربه‌های جدید و هیجان‌انگیز هستند. اما این سنین همچنین دوره‌ای حساس برای یادگیری کنترل هیجانات و تصمیم‌گیری منطقی است. اگر خانواده‌ها و نظام آموزشی بتوانند جایگزین‌های سالمی برای تخلیه هیجانات ارائه دهند (مانند ورزش‌های ماجراجویانه، فعالیت‌های هنری یا جشن‌های کنترل‌شده)، احتمال روی آوردن نوجوانان به رفتارهای پرخطر کاهش پیدا می‌کند.
برای کاهش آسیب‌های جسمی و روانی در چهارشنبه‌سوری، چند راهکار موثر وجود دارد:
آموزش عمومی: آگاه‌سازی مردم درباره خطرات مواد محترقه و پیامدهای آن
ایجاد فضاهای کنترل‌شده: برگزاری مراسم چهارشنبه‌سوری در پارک‌ها و فضاهای عمومی با نظارت ایمنی
ترویج الگوهای مثبت: نمایش روش‌های سنتی جشن گرفتن بدون استفاده از مواد انفجاری
افزایش تعامل خانوادگی: تشویق خانواده‌ها به مشارکت در این مراسم به جای رها کردن نوجوانان به حال خود
