تابستان داغ و روان خسته

فاطمه سادات زاهدی ، کارشناس ارشد مشاوره، پایگاه خبری دانا، گروه سلامت و سبک زندگی،  وقتی دمای هوا بالا می‌رود، بدن برای تنظیم حرارت نیاز به صرف انرژی بیشتری دارد و همین فشار فیزیولوژیک می‌تواند به شکل بی‌حوصلگی، تحریک‌پذیری و کاهش تحمل روانی خود را نشان دهد. بسیاری از افراد در روزهای گرم احساس می‌کنند که زودتر عصبانی می‌شوند یا کنترل کمتری بر واکنش‌هایشان دارند و این امر بی‌دلیل نیست، بلکه ارتباط مستقیمی با فعالیت سیستم عصبی و افزایش هورمون‌های استرس دارد.

از سوی دیگر، خواب به عنوان یکی از پایه‌های اصلی سلامت روان، در گرما به شدت آسیب می‌بیند. افزایش دمای شبانه مانع از خواب عمیق و پیوسته می‌شود و افراد بیشتر دچار بیداری‌های مکرر یا بی‌خوابی می‌شوند. بی‌خوابی مداوم، ذهن را در برابر اضطراب، افسردگی و کاهش تمرکز آسیب‌پذیرتر می‌کند. تحقیقات نشان داده‌اند که در دوره‌های گرمای شدید، میزان مراجعه به مراکز درمانی به دلیل مشکلات روانی نیز افزایش می‌یابد. به عبارت دیگر، گرما نه‌تنها به شکل مستقیم با خلق‌وخوی افراد در ارتباط است، بلکه به طور غیرمستقیم از طریق کاهش کیفیت خواب و افزایش خستگی، چرخه‌ای از مشکلات روانی ایجاد می‌کند که به سختی می‌توان از آن رهایی یافت.

یکی دیگر از اثرات روان‌شناختی گرما، تأثیر آن بر روابط اجتماعی است. افراد در شرایط دمایی بالا بیشتر از معمول به انزوا تمایل پیدا می‌کنند، از جمع‌های شلوغ فاصله می‌گیرند و حتی روابط خانوادگی نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد. وقتی فردی به خاطر گرما احساس بی‌حوصلگی و تحریک‌پذیری می‌کند، احتمال بروز تنش‌های کلامی یا درگیری‌های کوچک افزایش می‌یابد. این موضوع در محیط‌های کاری یا زندگی مشترک می‌تواند پیامدهای قابل توجهی داشته باشد. از نگاه روان‌شناسی اجتماعی، افزایش پرخاشگری و کاهش تحمل در دوره‌های گرمایی شدید یکی از دلایلی است که آمار خشونت‌های خیابانی یا نزاع‌های فردی در تابستان بیشتر گزارش می‌شود.

گرما همچنین توانایی شناختی و تمرکز ذهنی را کاهش می‌دهد. بسیاری از افراد در روزهای بسیار گرم متوجه می‌شوند که ذهنشان کندتر کار می‌کند، حافظه کوتاه‌مدت ضعیف‌تر می‌شود و تصمیم‌گیری با دشواری بیشتری همراه است. این پدیده به دلیل فشار مضاعف بدن برای تنظیم دما و تغییر جریان خون در مغز رخ می‌دهد. از منظر روان‌شناسی شناختی، چنین شرایطی باعث می‌شود خطاهای تصمیم‌گیری افزایش یابد و بهره‌وری ذهنی کاهش پیدا کند. به همین دلیل در بسیاری از کشورها توصیه می‌شود فعالیت‌های آموزشی یا شغلی سنگین در ساعات اوج گرما انجام نشود.

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت، ارتباط میان گرما و اضطراب است. افراد مضطرب معمولاً در مواجهه با تغییرات فیزیولوژیک بدنشان حساس‌تر هستند. تپش قلب، تعریق یا احساس تنگی نفس ناشی از گرما می‌تواند علائمی مشابه حمله‌های اضطرابی ایجاد کند و همین امر موجب تشدید نگرانی یا هراس در برخی افراد می‌شود. کسانی که سابقه اختلالات اضطرابی دارند، ممکن است در تابستان یا در دوره‌های گرمای شدید، سطح بالاتری از علائم روانی را تجربه کنند. در عین حال، برای برخی افراد که از افسردگی رنج می‌برند، گرما می‌تواند احساس بی‌انگیزگی را بیشتر کند؛ زیرا شرایط طاقت‌فرسای محیطی مانع فعالیت‌های روزمره و تعاملات اجتماعی می‌شود و این انزوا افسردگی را تشدید می‌کند.

از منظر روان‌شناسی مثبت‌گرا نیز، گرما می‌تواند بر احساس شادکامی تأثیر بگذارد. اگرچه نور خورشید و هوای مطبوع معتدل می‌تواند خلق را بهبود دهد، اما دمای بسیار بالا برعکس عمل می‌کند. زمانی که افراد نتوانند از فضاهای باز لذت ببرند یا به فعالیت‌های اجتماعی معمولشان بپردازند، میزان رضایت و کیفیت زندگی کاهش پیدا می‌کند. در واقع، نقطه‌ای وجود دارد که گرما از یک عامل انرژی‌بخش به یک تهدید روانی تبدیل می‌شود.

در نهایت باید گفت که سلامت روان و شرایط محیطی پیوندی جدایی‌ناپذیر دارند. گرما، فراتر از یک چالش جسمی، روان انسان را تحت فشار قرار می‌دهد و اگر نسبت به آن آگاه نباشیم، می‌تواند بر کیفیت زندگی، روابط اجتماعی و عملکرد ذهنی اثرات منفی قابل توجهی بر جای گذارد. راهکارهایی مانند تنظیم دمای محیط، پرهیز از فعالیت‌های سنگین در اوج گرما، نوشیدن آب کافی، و توجه به

کیفیت خواب می‌تواند تا حدی از اثرات منفی گرما بر روان بکاهد. اما آنچه بیش از همه اهمیت دارد، افزایش آگاهی جمعی نسبت به این موضوع است که دمای محیط صرفاً بر بدن تأثیر نمی‌گذارد، بلکه روان ما را نیز درگیر می‌کند و مراقبت از آن بخشی جدایی‌ناپذیر از حفظ سلامت روانی در دنیای امروز است.