ابوبکر کرجی؛ ریاضیدان و آب شناس برجسته ایرانی

به گزارش گروه دانش خبرگزاری دانا (دانا خبر)، ابو بکر بن محمد بن حسین کرجی از ریاضیدانان برجسته ایرانی سده چهارم و پنجم هجری است که در زمینه علم آب شناسی هم تالیفاتی دارد. چکیده ای زندگی، آثار و خدمات علمی این دانشمند ایرانی در ادامه می آید.

نام: ابوبکر بن محمد بن حسین کرجی

عامل شهرت: ریاضیدان بزرگ ایرانی در اواخر سده دهم میلادی (چهارم هجری قمری) تا اوایل قرن یازدهم میلادی( پنجم قمری)

 کرجی ریاضیدان ایرانی از جمله دانشمندان بزرگی است که اطلاعات چندانی از وی باقی نمانده است. تا جایی که بسیاری از ریاضیدانان اروپایی، وی را با نام «کرخی» می شناسند. این نامگذاری از سال 1853 م. رخ داد که «ووپکه» ریاضیدان در ترجمه ای از کتاب« الفخری»، از نسخه ای استفاده کرد که در آن به کرجی، لقب «کرخی» داده بودند. اما در سال 1934 م. دانشمند ایتالیایی «لوی دلاویدا» با مقاله ای ثابت کرد که این ریاضیدان منسوب به کرج است در مرکز ایران، نه کرخ واقع در حومه بغداد. کرجی در شهر ری که در آن دوران، مرکز دانشمندان بود به تحصیل پرداخت و آن گاه به بغداد رفت. در این شهر با «ابوغالب محمد بن علی بن خلف واسطی» ملقب به فخرالملک آشنا شد. وی وزیر بهاء الدوله دیلمی بود. کرجی مدتی در بغداد به نگارش کتاب های ریاضی پرداخت اما سرانجام در حدود سال 403 ه./1012م. این شهر را ترک کرد و عازم زادگاه خود شد. مدتی پس از بازگشت، «ابوغانم معروف بن محمد» وزیر منوچهر بن قابوس(حاکم طبرستان) از او خواست که در ارتباط با آب های زیر زمین و روش استخراج آن ها کتابی بنویسد. به این ترتیب کرجی کتاب « انباط المیاه الخفیه» را نگاشت.

وی در مقدمه این کتاب نوشته است: «چون در سرزمین عراق وارد شدم  و مردم آن دیار را از کوچک و بزرگ، دوستدار دانش دیدم دریافتم که دانش و اهل دانش را محترم می شمارند. مدتی که آن جا بودم، تصنیفی در حساب و هندسه فراهم آوردم. سرانجام به سرزمین جبل (طبرستان) بازگشتم. مطالبی که از اوضاع عراق تصنیف کرده بودم در جبل گم شده، ناپدید شد. شعله اشتیاق تصنیف فرو نشست و طبع آماده به تالیف فرو افسرد. تا آن که خدا سرزمین جبل و مردم آن را به دیدار مولانا الوزیر ابوغانم معروف بن محمد یاری فرمود. پس به تصنیف این کتاب پرداختم تا او را خدمتی کنم.» از عبارات فوق ثابت می شود که کرجی اهل عراق نبوده بلکه از زادگاه خود به آن جا سفر کرده، آن گاه به طبرستان بازگشته است.

مهم ترین خدمت کرجی به ریاضیات، عملیات روی عبارت های جبری است. ووپکه می گوید:«او مهم ترین و کمابیش، تنها نظریه حساب جبری را در میان دانشمندان عرب زبان، تا به امروز بیان کرده است.» واژه «جبر» اولین بار توسط خوارزمی به کار رفت و مفهوم آن «افزودن جمله های مساوی بر دو سوی یک معادله به منظور حذف جمله های منفی» بود. اما کرجی در مقدمه کتاب «الفخری» می گوید:« چنین دریافتم که موضوع علم حساب، درباره استخراج مجهول ها از روی معلوم ها در انواع آن است.» تا پیش از کرجی، همه مفاهیم ریاضیات از جمله جبر در سایه هندسه قرار گرفته بود زیرا ریاضیاتی که از یونان آمده بود، متکی به هندسه بود و کلیه اثبات ها از طریق هندسی انجام می شدند. اما کرجی به درجه های بالاتر از 3 نیز پرداخت و در ارتباط با حجم در ریاضیات فعالیت کرد. به این ترتیب، مسیر جدیدی در جبر آغاز شد. او با کمک گرفتن از کتاب های خوارزمی، ابوکامل و دیوفانتوس اسکندرانی، نگارنده نخستین نظریه حساب جبری برای چندجمله ای ها شد.

الفخری فی(الصناعه) الجبر و المقابله: این کتاب به نام «ابوغالب محمدبن علی بن خلف واسطی» (فخرالملک) نوشته و به همین مناسبت «الفخری» نامیده است. نسخه های خطی این کتاب در پاریس، استانبول و قاهره وجود دارد. الفخری در سال 1853 این کتاب را به فرانسوی ترجمه کرد.

الکافی به حساب: کتاب الکافی دارای 70 بخش بود که 43 بخش آن مربوط به حساب، بخش های 44 تا 53 آن در ارتباط با هندسه و سایر بخش های آن درباره جبر است.

البدیع فی الحساب: یکی از مهم ترین آثار کرجی که نشان دهنده پیشرفت علم جبر تا اوایل سده پنجم هجری نزد مسلمانان است. نسخه ای خطی از این کتاب در کتابخانه واتیکان موجود است و متن عربی مقدمه آن توسط «لوی داویلا» به ایتالیایی ترجمه شده است. متن کتاب در سال 1964 با مقدمه و تصحیح عادل انبویا» در دانشگاه لبنان چاپ شد.

انباط المیاه الخفیه: این کتاب در ارتباط با حفر قنات و کندن چاه نوشته شده که در سال 1359ه.ق. در حیدرآباد دکن چاپ شد. همچنین با نام« استخراج آب های پنهانی» در سال 1345 ش. توسط حسین خدیوجم به فارسی منتشر شد.

العقود والابنیه: درباره ساختن خانه، پل، قلعه و کندن کاریز

دیگر آثار: علل الحساب و الجبر و المقابله و شرحها، مختصر فی الحساب و المساحه، فی حساب الهند، فی الاستقراء، الاجذار، المسائل و الاجوبه فی الحساب، المدخل فی علم النجوم، نوادر الاشکال، الدور والوصایا

کرجی مطابق گفته «سوتر» ریاضیدان در حدود سال 1029 م./ 420 ق. از دنیا رفت.