توسعه و رشد اقتصادی در گروی آب و انرژی

گروه دانش ـ  علیرضا دائمی*: روزجهانی آب ابتدا در سال 1992 در کنفرانس مربوط به محیط زیست و توسعه در شهر ریودوژانیرو در کشور برزیل اعلام شد. این روز (22 مارس)، نخستین بار در سال 1993در کنفرانس سازمان ملل در زمینه توسعه و محیط زیست به طور رسمی از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان «روز جهانی آب» تعیین و اعلام گردید. هدف از انتخاب این روز، جلب توجه عموم به اهمیت آب و بهبود توسعه پایدار منابع آب می باشد. به طوری که هر ساله در این روز به بررسی جنبه های مختلف آب می پردازند. موضوع این روز در سال 2014، «آب و انرژی» تعیین شده است. آب و انرژی، با یکدیگر مرتبط و پیوسته هستند.

 به طور متوسط در سطح جهان، بخش انرژی حدود 8 درصد کل برداشت آب را استفاده می ‌کند. در کشورهای توسعه ‌یافته این عدد به 40 درصد می رسد. تولید و انتقال انرژی به ویژه در نیروگاه های آبی، هسته ای و گرمایی، مستلزم بهره برداری از منابع آب می باشد. انرژی نیز نهاده ‌ای کلیدی در چرخه ارزش آب است. جا به جایی، تصفیه و استفاده از آب به مقادیر قابل ملاحظه ‌ای انرژی نیاز دارد. حدود 8 درصد از انرژی تولیدی در جهان صرف پمپاژ، تصفیه و انتقال آب به مصرف کنندگان گوناگون می شود.

آب و انرژی دارای تاثیرات مستقیم بر روی یکدیگرند به گونه ای که توسعه، بستگی زیادی به دسترسی به آب، بهداشت، قدرت و منابع انرژی دارد و به طور غیرمستقیم، آب و انرژی می توانند محدودیت های رشد اقتصادی را کاهش دهند.

به همین دلیل 22 مارس سال جاری میلادی مصادف با دوم فروردین ماه 1393 انگیزه ای شده برای سازمان ملل متحد تا با همکاری کشورهای عضو و دیگر ذینفعان، توجه خود را به پیوند آب و انرژی معطوف نماید و نابرابری های موجود، به ویژه برای ساکنان روستاهای فقیر که به آب آشامیدنی سالم، بهداشت، غذا و انرژی کافی دسترسی ندارند را در کانون توجه قرار دهد و سیاست ها و رویه هایی را گسترش دهد تا میان دولت، مردم و بخش خصوصی ارتباط برقرار نموده و منجر به استفاده پایدار از آب و انرژی در یک اقتصاد سبز شود. شناسایی اقداماتی که می تواند «صنعت سبز کارآمد آب و انرژی» را محقق سازد نیز مد نظر قرار خواهد گرفت.

مهمترین اهداف روز جهانی آب و انرژی به شرح زیر می باشند:

- ارتقا آگاهی و اطلاعات عمومی مردم در خصو ص تاثیرات متقابل میان آب و انرژی

- مشارکت در گفت و گو های با خط مشی های متمر کز در زمینه ارتباطات آب و انرژی

- ارایه رویکردی به هم پیوسته که با یکپارچگی روش ها و راه حل های مربوط به آب و انرژی می تواند اثرات اقتصادی و اجتماعی بزرگی حاصل نماید.

- ساختارمند کردن مشارکت ذینفعان اصلی در بحث آب و انرژی و ایجاد انگیزه در آنها به منظور توسعه ارتباطات در بخش آب و انرژی.

در این نوشتار، اشارهای گذرا به برخی جنبه های آب و انرژی در ایران و جهان خواهد شد:

آب منبعی طبیعی، كمیاب، آسیب پذیر و حیاتی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی هر كشوری است كه باید به نسل های بعدی سپرده شود. اما كمیابی آن، از هم اكنون این ماده حیاتی را در رأس دستور كار دولت های جهان قرار داده است. بدون تردید در نیمه اول قرن بیست و یكم مشكل تهیه آب سالم، از مشكل غذا و انرژی شدیدتر شده و آب بیشتری برای شرب، بهداشت، تولید غذا و مصرف صنایع مورد نیاز خواهد بود. در طول چند سال اخیر، افزایش مصارف آب و تخریب كیفیت منابع آب باعث عدم تعادل بین عرضه و تقاضای آب گردیده است. علاوه بر این آثار منفی ناشی از تغییر اقلیم و خشكسالی از یك سو و بحران اقتصادی جهانی و افزایش بهای مواد غذایی از سوی دیگر، نیل به توسعه پایدار و دستیابی به اهداف تعیین شده در بیانیه هزاره سوم سازمان ملل متحد را با موانع جدی رو به رو ساخته است. برای غلبه بر این مشكلات نیاز به یك عزم مشترك جهانی مبتنی بر اصول همكاری و سود مشترك و عادلانه است.

تغییر رویكرد كشاورزی سنتی به رویكرد كشاورزی پایدار از مهمترین مسایلی است كه در برنامه های توسعه كشور مورد توجه قرار گرفته است.

اقتصاد سبز با رویكرد همگام سازی دنیای امروز اقتصادی با محیط زیست به منظور استفاده بهینه از سرمایه های طبیعی و بهره وری از منابع اقتصادی موجود جهان بسیار مورد توجه سازمان ملل، كشورهای توسعه یافته و تا حدودی كشورهای در حال توسعه است.

ارتقا بهره وری به منظور به حداكثر رسانیدن استفاده از منابع انسانی، سرمایه، بهره برداری عقلانی و پایدار از منابع طبیعی با روش علمی و سازگار با محیط زیست، با كاهش ضایعات، هزینه های تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال و بهبود معیارهای زندگی از مهمترین اهداف جامعه جهانی است.
 
از مجموع كل آب‌های جهان، 4/97 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس ‌ها تشكیل می دهند كه به دلیل شوری بالا، در عمل قابل استفاده نیستند. به این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخایر آب شیرین تنها 6/2 درصد كل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل می شود كه بخش اعظم آن به صورت یخ در قطب های كره زمین و یخچال‌ های طبیعی (98/1 درصد) و آب‌ های زیر‌زمینی (59/0 درصد) وجود دارند، كه در دسترس نیستند. بنابراین از مجموع آب‌ های كره زمین تنها 014/0 درصد آب قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار اندك آب است. از این مقدار نیز حدود 001/0 درصد، آب موجود در اتمسفر، رودخانه ها، گیاهان و جانوران، 005/0 درصد رطوبت خاك و 007/0 درصد آب شیرین موجود در دریاچه ها است. چنانچه میانگین تقاضای سرانه آب به هیچ عنوان تغییر نكند و جمعیت جهان بر اساس پیش ‌بینی ‌های سازمان ملل به نه میلیارد نفر در سال 2050 برسد، بشر حدود 10200 كیلومتر مكعب، یعنی حدود 82 درصد آب‌های روان شیرین كره زمین را استحصال خواهد كرد. اگر علاوه بر جمعیت، تقاضای سرانه نیز افزایش یابد، محدودیت شدید آب در سطح جهان قبل از سال 2100 نمایان خواهد شد.
 
از آنجا كه كشور ایران در كمربند خشك و نیمه خشك جهان واقع شده، كمبود منابع آبی همواره به عنوان یك عامل محدودكننده فعالیت ها در كشور مطرح بوده است.
 
 توزیع مكانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. توزیع زمانی نزولات جوی در كشور نیز مانند توزیع مكانی روند مشابهی را نشان می دهد و میزان آن در سال ‌های مختلف و حتی فصول مختلف متغیر بوده و این مسأله مشكلات گوناگونی را در چند سال اخیر برای بخش های مختلف، به ویژه بخش كشاورزی و تأمین آب شرب شهرها به همراه داشته و زیان های زیادی را به این بخش تحمیل كرده است. حتی توزیع نامناسب زمانی بارش ها طی سال‌ های نرمال نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سال های خشك تشدید می شود. با توجه به روند رشد جمعیت كشور و تشدید نیاز بخش های مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور نقش عمده و كلیدی دارد. افزایش تولیدات كشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراكز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای كیفیت زندگی در گروی انجام سرمایه‌ گذاری های لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهره برداری از منابع آب است.

حدود یك درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می كنند در حالیكه سهم كشور از آب تجدید شونده جهان 0.36 در صد است. منابع آب تجدید شونده كشور با توجه به میزان بارندگی متوسط طولانی مدت كه حدود 240 میلیمتر می باشد و وضعیت پوشش گیاهی و سایر عوامل تأثیرگذار در حجم نزولات جوی، حدود 130 میلیارد متر مكعب در سال است. از كل آب‌های تجدیدشونده حدود 92 میلیارد متر مكعب را جریان ‌های سطحی و 38 میلیارد مترمكعب را جریان‌ های نفوذی به منابع زیرزمینی تشكیل می دهند. بیش از 92 درصد مصرف آب در كشور ما در بخش كشاورزی است، این در حالی است كه متوسط جهانی مصرف آب در بخش كشاورزی در حدود 65 تا 70 درصد می باشد. باید توجه داشت كه در سال های اخیر میزان بارش و آب تجدید شونده به شدت كاهش یافته است.

در حالی كه متوسط حجم كل آب سالانه كشور رقم ثابتی است، تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت، توسعه كشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سال ‌های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید كشور را تقلیل داده است به طوری كه این رقم در سال 1340 حدود 5500 مترمكعب بود و در سال 1376 به حدود 2100 مترمكعب كاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت كشور در سال 1385 به حدود 1750 تنزل یافته است و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمكعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوت های آشكار منطقه ای در كشور و طیف گسترده مناطق خشك نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی كشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوضه های مركزی كه میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط كشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب كشور در سال ‌های آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و كم آبی خواهد بود.

ظرفیت تولید برقابی در دنیا: حدود ۷۱5 گیگا وات یا ۱۹ درصد از کل انرژی الکتریکی تولیدی جهان را پوشش می‌دهد. نیروی برقابی همچنین ۶۳ درصد از انرژی الکتریکی تولیدی از منابع تجدیدپذیر را نیز شامل می ‌شود. میزان انرژی الکتریسیته تولیدی در جهان 19000 میلیارد کیلووات ساعت است که حدود 23 درصد از آن توسط منابع تجدیدپذیر عمدتا برقابی تامین می شود. ظرفیت تولید انرژی برقابی در جهان 900 گیگاوات است که معادل 22 درصد ظرفیت تولید برق دنیا است. آمریکا و چین به ترتیب با 132 و 99 گیگاوات ظرفیت نصب، بیشترین سهم ظرفیت نیروگاه های برقابی را دارا هستند.

ظرفیت تولید برقابی در ایران: در ایران به دلیل شرایط خاص آب و هوایی و وجود حوضه ‌های آبریز بزرگ با آبدهی مناسب، پتانسیل‌ های زیادی برای گسترش نیروگاه‌ های برقابی وجود دارد. كل پتانسیل تولید انرژی برقابی كشور حدود 50 تراوات ساعت تخمین زده شده كه شامل حوضه ‌های آبریز كارون با پتانسیل تولید 30 تراوات ساعت، حوضه آبریز دز با پتانسیل تولید 9 تراوات ساعت و كرخه با پتانسیل تولید 6 تراوات ساعت است. همچنین پتانسیل تولید سایر رودخانه ‌ها نیز حدود 5 تراوات ساعت برآورد گردیده‌است. پتانسیل تولید برق آبی كشور بالغ بر 26 هزار مگاوات ساعت است.

رشد تقاضا برای انرژی الكتریكی به ویژه در كشورهای در حال توسعه سبب افزایش تعداد سدها و نیروگا‌ه ‌های برقابی در این كشورها شده است. كشورهای توسعه‌ یافته جهان امیدوار هستند كه با توسعه امكانات برقابی در مقیاس بزرگ، نیازهای انرژی جامعه را پاسخ گویند واین امر در آسیا نمود بیشتری دارد.

سهم انرژی برقابی از كل مصرف انرژی جهان تا سال 2025 میلا‌دی بالغ بر 8 درصد پیش ‌بینی شده و این در شرایطی است كه رشد تولید انرژی برقابی در مدت زمان محاسبه شده 56 درصد افزایش می‌ یابد. براساس گزارشی كه از سوی كمیسیون جهانی سدهای بزرگ در این زمینه منتشر شده است، مصرف انرژی برقابی و سایر انرژی‌ های تجدیدپذیر در 24 سال آینده با افزایش چشمگیری همراه خواهد بود. با نگاهی به پراكندگی سدهای برقابی در خاورمیانه می‌ توان دریافت كه بیشترین پروژه ‌های انرژی برقابی در خاورمیانه به كشورهای ایران و تركیه اختصاص دارد.

با توجه به بازده پایین واحدهای تولید برق و آثار مخرب زیست محیطی نیروگاه‌ های حرارتی، نیروگاه‌ های برقابی مزیت بیشتری برای ساخت دارند. علا‌وه بر آثار اجتماعی و اقتصادی نظیر توسعه صنایع جنبی و اشتغال‌ زایی، مدت عمر100 سال و بالا‌تر، هزینه پایین نگهداری و بهره‌ برداری‌، توان پاسخگویی به نوسان ‌های شبكه برق در كوتاه ‌ترین زمان ممكن (حداكثر 5 دقیقه)، ‌بهره‌ برداری چند منظوره از منابع آبی پشت سد، كنترل و مهار سیلا‌ب‌ های مخرب و آلودگی كمتر محیط زیست از مزایای تأسیس نیروگا‌ه‌ های برقابی است.

نیروگاه ‌های برقابی در كنترل فركانس شبكه نقش مؤثری دارند، با توجه به معضل تغییر فركانس در شبكه كشور، وجود این نیروگاه ‌ها در كنترل فركانس مفید هستند.

توجه به سیاست ‌های كاهش اثر آلا‌ینده ‌ها، در محیط زیست و افزایش توان مهندسی كشور در ساخت نیروگاه‌ های آبی در دهه اخیر، استفاده از ظرفیت‌ های برقابی را به یك اولویت اصلی در توسعه نیروگاه ‌های جدید تبدیل كرده است. نیروگاه‌ های برقابی، انرژی مورد نیاز خود را برای تولید برق از جریان آب رودخانه ‌ها یا كانال ‌های انتقال آب تأمین می‌كنند.

تجهیز عزم سیاسی برای توجه به نقش بی بدیل آب در توسعه پایدار و به تبع آن تخصیص جایگاه مناسب در ساختار و حكمرانی كشور و تامین منابع مالی مورد نیاز بخش آب، توسعه ظرفیت های نیروی انسانی برای تمشیت امور با گرایش به جنبه های غیرسازه ای مدیریت آب، تقویت بنیان های مشاركت واقعی ذی نفعان در چرخه مدیریت آب از ضرورت های اصلی و مهم در چارچوب وظایف دولت می باشد.

سیاست ها و تدابیری كه جهت بهینه سازی و صرفه جویی در مصرف آب و انرژی اتخاذ می شود، عبارتند از:

• نظارت بر فعالیت ها و طرح های تحقیقاتی و اجرایی شركت های تحت پوشش در زمینه بهینه سازی مصرف انرژی و ایجاد هماهنگی میان آنها.

• مقایسه عملكرد شركت های تحت پوشش با بهترین عملكردهای جهانی در زمینه مصرف انرژی و انتشار نتایج آن.

• به روز رسانی فناوری ها به منظور كاهش مصرف انرژی در صنایع ذوب و نورد و بهره گیری از تكنولوژی های جدید در صنایع ذی ربط.

• ارایه گزارش سالانه در مورد شاخص های مصرف انرژی، میزان مصرف، هزینه های پرداخت شده برای انرژی و سهم آن در قیمت تمام شده محصولات.

• تعامل و همكاری نزدیك با سازمان بهینه سازی انرژی.

سیاست هایی كه جهت دستیابی به استانداردهای زیست محیطی اعمال می شوند، عبارتند از:

• به كارگیری تكنولوژی های پاك و سازگار با محیط زیست در طرح های توسعه و پروژه های جدید.

• تاكید بر رعایت تمامی قوانین و مقررات زیست محیطی ملی در فعالیت های صنعت و معدن.

• تاكید بر انجام پژوهش های مورد نیاز و ارایه آموزش های لازم برای بهبود عملكرد زیست محیطی.

• استقرار سیستم مدیریت زیست محیطی براساس استانداردهای شناخته شده، جهت بهبود عملكرد زیست محیطی.

• اختصاص منابع مالی و نیروی انسانی لازم برای ارتقای عملكرد زیست محیطی واحدها.

• هماهنگی های لازم با سازمان حفاظت محیط زیست كشور به منظور تهیه ضوابط زیست محیطی در بهره برداری از صنایع و معادن.

• تعامل مناسب با بازار برق كشور.

• توسعه فناوری های كم آب بر و بازچرخانی آب.

• تغییر فناوری تولید و خطوط تولید قدیمی، به منظور ارتقای بهره وری در مصرف انرژی.

• ارزیابی اقتصادی پروژه های سرمایه گذاری با لحاظ كردن هزینه فرصت از دست رفته و قیمت كارآیی عوامل تولید از جمله حامل های انرژی.

* معاون وزیر نیرو در برنامه ریزی و امور اقتصادی