خاندان بنومنجم؛ خاندانی از تبار دانشمندان و ادیبان

نام: بنو منجم

عوامل شهرت: خاندان ایرانی که در نجوم، ریاضیات، موسیقی و شعر چیره دست بودند.

ابوعلی یحیی بن ابی منصور،  ابوالحسن علی بن یحیی بن ابی منصور، ابواحمد یحیی بن علی بن یحیی بن ابی منصور المنجم الندیم، ابو عبدالله هارون بن علی بن ابی منصور منجم بغدادی، ابوعیسی احمد بن علی بن یحیی بن ابی منصور، ابوالحسن احمد بن یحیی بن علی بن یحیی ابن ابی منصور، ابوالقاسم یوسف بن یحیی بن علی بن یحیی بن ابی منصور، ابوالحسن علی بن هارون بن یحیی بن ابی منصور، ابوعبدالله هارون بن علی بن یحیی بن ابی منصور المنجم

در میان دانشمندان ایرانی قرون اولیه هجری، خاندان بنومنجم جایگاه خاصی دارند. این خاندان، یکی از اولین خانواده هایی بودند که همگی در ستاره شناسی تخصص و اعتبار داشتند. اولین و مشهور ترین فرد از این خانواده «ابوعلی یحیی بن ابی منصور» بود که در قرون اول و دوم هجری زندگی می کرد. نام وی تا قبل از اسلام آوردن «بزیست» بود و نام پدرش«آبان گشسب فیروز فیروزان» مشهور به ابومنصور. بزیست نخست منجم «فضل بن سهل» وزیر مامون خلیفه عباسیان بود. اما پس از کشته شدن فضل در سال 202 ه. ق. منجم مامون شد. وی سپس اسلام آورد و نام خود را به «یحیی بن ابی منصور» تغییر داد. این کلمات، ترجمه عربی عبارات پهلوی «بزیست پسر فیروزان» بود. از یحیی با لقب های «حاسب» و «ابوالفارس» نیز یاد کرده اند. یحیی در رصدخانه شماسیه بغداد، سرپرست ستاره شناسان بود. وی همچنین سرپرست گروه های ستاره شناسی بود که به تعیین طول یک درجه از نصف النهار برای یافتن اندازه محیط زمین می پرداختند. تاریخ فوت وی مشخص نیست و منابع مختلف، سال مرگ او را بین سال های 217 تا 230 هجری نگاشته اند. یحیی چهار پسر به نام های علی، محمد، سعید و حسن داشت و همه آنان درشمار دانشمندان عصر خود جای گرفتند.

مهم ترین اثر یحیی «زیج ممتحن مامونی» (زیج شماسیه) است که دستاوردهای اخترشناسی وی و نتایج رصدهای او و گروهش در شماسیه، در آن گرد آمده است. دیگر آثار وی عبارت اند از: مقاله فی عمل ارتفاع سدس ساعه لعرض مدینه اسلام، الرجوع والمهبوط (رجوع و عطیه کواکب)

فرزند ارشد یحیی موسسه ای فرهنگی به نام «خزانه الحکمه» برای «فتح ابن خاقان» (از وزاری متوکل عباسی) تاسیس کرد. می گویند مردم از هر سرزمینی به این مجموعه فرهنگی آمده و «ابومعشر بلخی» یکی از افرادی بود که به این مجموعه رفت و آمد می کرد و کارهای نجومی خود را انجام می داد. ابوالحسن نیز لقب «ابن منجم» داشت  و پس از او، به تمام افراد این خاندان لقب منجم دادند. وی یکی از شعرای برجسته روزگار خود بود و ادیبی چون «صاحب بن عباد» وی را یکی از ظریف ترین و حاضرجواب ترین شعرا دانسته است. ابوالحسن همچنین مشوق کارهای علمی بود به طوری که کتاب هایی چون«فی المدخل الی علم الهندسه» (نوشته قسطا ابن لوقا) و« فی مساله ابوالحسن علی بن یحیی بن منجم من ابواب علم الموسیقی» (نوشته ثابت بن قره) با تشویق های او و برای ابوالحسن نگاشته شدند. وی در سال 275 درگذشت و در سامراء به خاک سپرده شد. از وی چهار پسر به نام های احمد، ابواحمد یحیی، ابوالقاسم عبدالله و ابوعبدالله هارون به جای ماند.

 

اخبار اسحاق بن ابراهیم موصلی، کتاب الطبیخ، الشعر و الشعرا، القدما و الاسلامین

شاعر، ادیب و منجم دوره عباسی و نویسنده کتاب «مختار الاغانی». وی یکی از منجمان برجسته عصر خود بود و زیجی داشت که در بین مردم بسیاری رایج بود. برخی مورخین نیز معتقدند که این زیج در سال 250 ق. تهیه شده است که در چنین شرایطی، این زیج متعلق به پدربزرگ وی خواهد بود. جد ابوعبدالله هارون نیز دقیقا همنام وی بود.

سایر اهالی خاندان بنومنجم که در ابتدا نام آن ها آورده شده است، جملگی از ادبا و موسیقیدانان بنام عصر خود بوده اند و کتاب های زیادی در ارتباط با ادبیات و موسیقی نوشته اند.