آتشفشان یک ساختمان زمین شناسی است که به وسیله آن مواد آتشفشانی به صورت گداخته، گاز، قطعات جامد یا هر سه از درون زمین به سطح آن راه می یابند. انباشتگی این مواد جامد و مواد گدازه‌ای در محل خروج، برجستگی هایی به نام کوه آتشفشان ایجاد می کند.
معمولا کوه های آتشفشانی ایران از چه مقطع زمانی شکل گرفته اند؟
مشاهده و ردیابی سنگ های آتشفشانی گستره ایران نشان از فعالیت های آتشفشانی این کوه ها از پرکامبرین پسین تا کواترنر دارد.فعالیت های آتشفشانی کواترنر در حقیقت ادامه فعالیت های ترسیر (از پایان کرتاسه تا آغاز کواترنر؛ تقریبا معادل60 میلیون سال) در ایران است. اغلب آتشفشان های جوان نیز فعالیتشان از میوسن به ویژه میوسن بالایی یا میوپلیوسن شروع شده و تا کواترنر ادامه یافته است.
مهمترین کوه های ایران در چه دوره زمین شناسی شکل گرفته اند؟
مناطق البرز مرکزی؛ آتشفشان دماوند، منطقه سهند، شرق دریاچه ارومیه، منطقه سبلان، مناطق سیستان و بلوچستان، محور تفتان-بزمان و کوه شاهسواران، محور آتشفشانی قروه –بیجار-تکاب، مناطق آتشفشانی جنوب خاوری کرمان، کراترهای آتشفشانی پیرامون قلعه حسنعلی، منطقه راین، منطقه دهج؛در نزدیکی شهر انار کوه مزاحم در شمال شهر بابک از جمله مهمترین مناطق آتشفشانی نئوژن – کواترنر در ایران محسوب می شوند.
آیا احتمال فعال شدن دوباره آتشفشان های نیمه فعال ایران مانند دماوند و تفتان وجود دارد؟
خوشبختانه درکشورما تاکنون آتشفشانی در چند هزار سال اخیر رخ نداده است اما این واقعیت را نباید فراموش کنیم که سرزمین ایران در گذشته نه چندان دور (از نظر زمین شناسی)، پدیده آتشفشانی بسیار فعالی را پشت سر گذاشته که شواهد آن به صورت صدها آتشفشان خاموش و چند آتشفشان نیمه خاموش خود را نشان می دهند.البته این احتمال زیاد است که این فعالیت ها از سرزمین ایران در زمان ما رخت بر بسته اند. همچنین با قاطعیت هم نمی توان گفت که تمام فعالیت های آتشفشانی از این سرزمین برای همیشه (در زمان ما) به خاموشی گراییده اند اما به اعتقاد بنده این فعالیت‌ها در ایران خاتمه یافته اند و هیچ نگرانی از این نظر وجود ندارد. این دو آتشفشان هم اکنون مراحل آخر فعالیت خود را می گذرانند زیرا آنها در مرحله فومرول زایی (گازها و بخارهای آتشفشانی) هستند.در حال حاضر فعالیت های این دو آتشفشان به صورت خروج بخار آب (بیش از 95 درصد) و گازهای CO2،H2S است که منشا غیرماگمایی دارد بنابراین هیچ گونه احتمال نگرانی از این گازهای متساعد شده نیست. طبق ارزیابی هایی که انجام شده، میزان گازهای گوگردی در آتشفشان تفتان بیش از دماوند است.
در حال حاضر چه روش هایی برای نشان دادن فعالیت مجدد آتشفشان های نیمه خاموش در کشور وجود دارد و به چه صورت فعالیت این آتشفشان ها بررسی می شود؟
برای اینکه بتوانیم درباره فعالیت یک آتشفشان اظهار نظر کنیم باید تمامی عواملی که به پیش بینی فعالیت آتشفشان کمک می کنند، جمع آوری و برای آن آتشفشان، یک پرونده و شناسنامه تشکیل بدهیم. این کار سبب می شود که ما بتوانیم تغیرات شرایط را بررسی کنیم. مشاهدات پیوسته، بررسی تغیرات کمی و کیفی فومرول ها یا گازهای آتشفشانی (افزایش خروج گاز و بخارها یا تغییرات نسبت آنها از دهانه آتشفشان) از مدت ها قبل به عنوان یک نشانه از فوران های آتشفشانی شناخته شده بود که هم اکنون نیز کارآیی دارد؛ جمع آوری این قبیل اطلاعات مشکل است زیرا ابزارها باید نزدیک آتشفشان نصب شود. امروزه چنین مشکلاتی با به کارگیری آنالیزهای مادون قرمز و گیرنده های الکتروشیمیایی و نصب در فاصله دور از خطر برطرف شده است. بررسی محیط ژئودینامیکی آتشفشان ها و آگاهی از ترکیب، پتروگرافی و تحول سنگ شناسی آتشفشان، می‌تواند با توجه به وضعیت فوران‌های گذشته، پیش‌بینی فوران‌های احتمالی آینده را نمایان کند. از عوامل دیگر، کنترل لرزه ای است که در پیش‌بینی فعالیت مجدد آتشفشان کمک می کند؛ در مناطقی که آتشفشان وجود دارد زمین لرزه هایی رخ می دهد که شاید بتوان این زمین لرزه ها را به عنوان نشانه هایی قابل اطمینان برای تجدید حیات آتشفشان های آن منطقه دانست زیرا آشیانه یک آتشفشان در هنگام آرامش دارای ارتعاشات منظم و طبیعی است ولی هنگامی که آشیانه ماگمایی دچار تحول شود، ارتعاشات آن غیر عادی می شود. همچنین اندازه گیری نقاط ارتفاعی و نصب شیب سنج ها نیز می‌تواند در پیش‌گویی فعالیت مجدد یک آتشفشان کمک قابل توجهی کند؛ هنگامی که ماگما درحال بالا آمدن از یک آتشفشان باشد، امکان باد کردن یا متورم شدن یک کوه آتشفشان وجود دارد. اگر ما قبلا ارتفاع دقیق نقاطی از کوه آتشفشان را داشته باشیم، می توانیم بالا آمدن ماگما را پیش بینی کنیم. این ابزار هنگام بالا آمدن ماگما تغییرات را بررسی و تفسیر می کنند. اخیرا نیز تجسس به وسیله ماهواره ها بهترین روش های جمع آوری اطلاعات از فعالیت یک آتشفشان محسوب می شوند. تغییرات ترکیب ، دما و آب چشمه‌های پیرامون آتشفشان نیز می‌تواند کمک بزرگی به ما برای پیش‌گویی فعالیت مجدد یک آتشفشان کند. با جمع‌بندی این تغییرات می‌توان فعالیت مجدد یک آتشفشان را حتی از پیش‌گویی‌های هواشناسی دقیق‌تر پیش‌بینی کرد.
