گروه دانش ـ عباس کشاورز (1) ، حسین دهقانی سانیج (2): درك این واقعیت كه اكثر كشورها از جمله ایران از بحران مدیریت آب رنج می برند تا كمبود منابع آب، و با قبول این اصل كه دوران حصول به منابع آبی جدید قابل ملاحظه جهت توسعه كشاورزی سپری شده است (خارج شدن از ذهنیت پر آبی)، باید چرخشی اساسی در سیاست ها و برنامه های مصرف آب ایجاد و سیاست های جدیدی در راستای انتخاب و تحقق هدف ارتقا بهره وری آب در تولیدات كشاورزی اتخاذ کرد. بنابراین، کلیه اقدامات و فعالیت ها باید با تغییر اساسی، در این راستا قرار گیرند و به جای بهره وری زمین، بهره وری آب ملاك كلیه تصمیمات، رفتارها و اقدامات در بخش كشاورزی قرار گیرد.
در دنیایی كه ظرفیت توسعه منابع آب دائما در حال كاهش و در همان حال نیز تامین غذای مورد نیاز در حال افزایش است، ادامه سیاست كاهش سهمیه های آب كشاورزی به منظور تخصیص منابع آب برای سایر مصارف (شرب، صنعت و محیط زیست) امری اجتناب ناپذیر است. در حال حاضر 26 كشور جهان با چالش كمبود شدید آب رو به رو هستند كه بیشتر این كشورها در آفریقا و خاورمیانه قرار گرفته اند. در سطح جهانی، كشاورزی آبی سهم مهمی را در تأمین غذا از دهه 1960 داشته و پیش بینی می شود نقش اصلی را در تأمین غذای جمعیت در حال رشد نیز داشته باشد. این در حالی است كه انتظار می رود سهم آب برای آبیاری به دلیل افزایش مصارف غیركشاورزی نیز كاهش یابد. بررسی ها نشان می دهد كه این كشورها در سال 2025 برای تأمین نیازهای كشاورزی، صنعتی و شهری با مشكل كمبود آب رو به رو خواهند شد.
توافق عمومی در جامعه بین المللی در مورد چالش های فراروی آب شامل تأمین سرانه آب برای شرب و بهداشت، تقویت امنیت غذایی، توجه به حفظ منابع طبیعی و زیست بوم ها، اصلاح معیارهای قیمت گذاری آب و مدیریت آگاهانه و یا حكمرانی (مدیریت مردمی) آب است. استاندارد سرانه مصرف آب آشامیدنی در کشورهای مختلف به ندرت از 200 لیتر در روز تجاوز می کند. ولی نتایج بررسی های محققان، نشان دهنده آن است که سرانه مصرف آب، بسیار بیشتر از استانداردهای تعیین شده در کشورها است. زیرا انسان ها علاوه بر مصرف مستقیم آب، از طریق مصرف مواد غذایی، میوه جات، و حتی خدمات و کالا آب مصرف می کنند و مقدار آن به طور متوسط در حدود 3400 لیتر در روز به ازای هر نفر در جهان می باشد، که به عنوان آب مجازی شناخته شده است. شرایط اقلیمی، مکان و زمان تولید، مدیریت و برنامه ریزی، فرهنگ و عادات مردم از عوامل مؤثر در میزان آب مجازی هستند.
كشور ایران در سال 2025 میلادی از جمله كشورهای با بحران آب خواهد بود. نگاهی به شاخص سرانه منابع آب تجدیدپذیر، نشان دهنده كاهش منظم آن است. وضعیت منابع آب های زیرزمینی با افزایش بسیار زیاد و باورنکردنی شمار چاه ها همراه با کاهش آبدهی آنها، کاهش منابع آب بهره برداران را در پی داشته و موجب نگرانی بسیار شده است. ظرفیت برداشت آب های زیرزمینی از بیلان منفی حدود 5/4 میلیارد متر مکعب در اوایل دهه 1380 به دو برابر در سال های اخیر رسیده است. افزون بر این، پایین رفتن کیفیت آب های زیرزمینی باعث شده است که بسیاری از مناطق آباد کشور در معرض تخریب قرار گرفته و موجبات مهاجرت مردم فراهم شود. تخریب شتابان آبخوان ها در بعضی مناطق به اندازه ای است که به نظر کارشناسان حتی با قطع برداشت های کنونی نیز امید چندانی به بازگشت به شرایط پیش از تخریب نیست.
توسعه ناهماهنگ کشاورزی خارج از تحمل منابع آب، بسیاری از نقاط کشور را با تهدیدهای اجتماعی - اقتصادی رو به رو کرده است. در این مناطق نه تنها تهدیدهای محیط زیست، بلکه حیات اجتماعی نیز مورد مخاطره قرار گرفته است. نمونه این مخاطرات شامل شرایط پیش آمده در دریاچه ارومیه، زاینده رود و باتلاق گاوخونی، تهدید و تخریب تالاب ها، بروز ریزگردها در مناطق غرب و جنوب کشور است که همه آنها از جمله مصادیق ناپایداری شناخته می شوند.
جهت گیری جدید در انتخاب الگوی محصولات مورد كشت، اعمال مدیریت های مناسب و دقیق کاربرد آب، توجه به اقداماتی جهت بهبود جنبه های مهندسی تأمین، انتقال، توزیع و کاربرد آب توأم با تغییر و اصلاح برنامه های کاربرد آب در بخش كشاورزی، اعمال سیاست و برنامه تقاضا محوری با جلب مشاركت فعال و واگذاری بخش های عمده ای از تصمیمات و اقدامات مسوولانه به بهره برداران، اصلاح سیستم های تولید و واردات و صادرات با رعایت آب مجازی از جمله اقدامات ضروری و اساسی است كه باید هر چه سریعتر در بخش آب كشاورزی انجام گیرد. ارزیابی وضع موجود نشان می دهد که در حال حاضر نرخ بهره برداری از منابع آب و خاک وضعیت مطلوبی نداشته و بهره برداری از این منابع با شیوه های سنتی، هدر رفتن منابع آب و افت کیفیت منابع خاک را به دنبال داشته است و تغییر بدون ضابطه کاربری منابع آب و خاک نیز تهدید جدی در مسیر حفظ سرمایه های طبیعی موجود شده است. تأمین غذای جمعیت موجود و رو به رشد کشور و همچنین وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور، چشم انداز مهمی را برای آینده فعالیت های کشاورزی ترسیم می کند که اهمیت زیربخش آب و خاک نیز در این زمینه قابل انکار نمی باشد. در ده سال آینده ضمن توجه به استحصال منابع آب موجود و اصلاح ساختار مصرف منابع آب استحصالی در بخش های مختلف مصرف کننده، به ویژه در بخش کشاورزی، باید به مدیریت مصرف آب اهمیت لازم داده شود. راهكارهای تأمین غذای مورد نیازكشور به چهار گروه، قابل تقسیم بندی است: الف) سرمایه گذاری روی كشاورزی دیم (مدیریت رطوبت خاك، آبیاری تكمیلی، بهبود حاصلخیزی خاك، توسعه اراضی دیم و...)، ب) سرمایه گذاری روی كشاورزی آبی (افزایش سالانه منابع آب با سیستم های جدید آبیاری، استفاده از پساب ها، روش های ذخیره آب، افزایش بهره وری آب،...)، ج) برقراری معاملات كشاورزی بین كشورها (آب مجازی و...) و د) اصلاح الگوی غذای مورد نیاز با ارایه برنامه های بهره وری آب، كاهش تلفات در مسیر تولید و...). افزایش تولیدات توام با تنوع بخشی به انواع محصولات مناسب تا میزان 2 برابر وضع موجود، حداقل افزایشی است كه تا سال 1400 مورد انتظار است.
(1) معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور تولیدات گیاهی
(2) دانشیار پژوهش موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی
