محققان واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد در پژوهشی میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار را در ایران بررسی کردند. در این پژوهش تصادفات جاده‌ای عامل نیمی از مرگ و میر «یوز ایرانی» عنوان شد.
به گزارش خبرگزاری دانا، جاده و جاده‌سازی، از ارکان اساسی پیشرفت هر سرزمینی هستند و توجه به آن‌ها، از امور بدیهی برای رسیدن به توسعه اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود. اما نداشتن استراتژی‌های بلندمدت در این خصوص، می‌تواند به سایر بخش‌ها، نظیر محیط زیست آسیب برساند.
افزایش شبکه جاده‌ای در هر کشوری، از شاخصه‌های مهم توسعه و شهرنشینی به‌حساب می‌آید، اما از سویی، به‌عنوان یک تهدید جدی نیز برای تنوع زیستی و جمعیت‌های جانوری محسوب می‌شود و در مناطقی با افزایش توسعه و شهرنشینی عملا تخریب و تقطیع زیستگاه‌های جانوری اجتناب‌ناپذیر بوده است.
حضور جاده‌ها در مناطق حفاظت‌شده، کارکردهای مؤثر این‌گونه مناطق برای زیست‌گونه‌های جانوری را کاهش می‌دهد. برای مثال در کشور ما، جاده «پارک ملی گلستان» یکی از نمونه‌های بارز این موضوع است.
بر اساس نظر متخصصان امر، تلفات جاده‌ای، سبب کاهش بقا و تراکم جمعیت‌های جانوری می‌شوند و در این میان، گوشت‌خواران از آسیب‌پذیری زیادی برخوردار هستند.
بنابراین به نظر می‌رسد با توجه به روند توسعه در جوامع بشری به ویژه در کشورهای درحال‌توسعه‌ای نظیر ایران، جاده‌ها به‌عنوان یک عامل مهم در تهدید بقای جمعیت‌های حیات‌وحش به شمار می‌روند و لذا ضروری است که دست‌یابی به روش‌های تخفیف آثار نامطلوب جاده‌ها در اولویت برنامه‌ریزان حفاظتی قرار گیرد.
بررسی میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایران
در همین رابطه و به‌منظور دست‌یابی به دیدی همه‌جانبه‌تر از ماجرا، گروهی از محققان از واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین اداره کل حفاظت محیط زیست کرمان، پژوهشی انجام دادند که در آن میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. این بررسی نشان می دهد که جاده‌سازی غیراصولی، همه‌ساله مرگ‌ومیر جاده‌ای بسیاری را برای جانوران وحشی به دنبال داشته است.
برای انجام این مطالعه جالب‌توجه، داده‌های مرگ‌ومیر پستانداران از طریق اطلاعات موجود در پایگاه داده‌های مرگ‌ومیر پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست، گفتگو با کارشناسان مطلع در مراکز محیط زیست استان‌ها و پیگیری اخبار تلفات پستانداران از وب‌سایت www.iew.ir، برای یک بازه زمانی ۹ ساله در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا نیمه نخست سال ۱۳۹۴ جمع آوری شده‌است.
سیده مرضیه موسوی، محقق اصلی این پروژه در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: این بازه زمانی، به این دلیل انتخاب شده است که داده‌های مورد نیاز برای آن در دسترس و برای این کار علمی، مناسب بوده است.
تصادفات جاده ای عامل نیمی از مرگ و میر «یوز ایرانی»
یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهند که در بازه زمانی مورد اشاره، تصادفات جاده‌ای، اولین عامل تأثیرگذار بر مرگ‌ومیر گوشت‌خواران کشور بوده‌اند و ۵۲ درصد از مرگ‌ومیر کل پستانداران، به‌طور مستقیم در ارتباط با تصادفات جاده‌ای رخ داده و در این میان، گوشت‌خواران با حدود ۶۴ درصد، بالاترین آمار مرگ‌ومیر جاده‌ای را داشته‌اند.
طبق این نتایج که در قالب مقاله‌ای علمی پژوهشی در فصل‌نامه «انسان و محیط‌زیست» وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شده است، در بین گوشت‌خواران، سگ‌سانان با نزدیک به ۶۳ درصد بیشترین درصد آمار مرگ‌ومیر جاده‌ای را داشته‌اند و گربه‌سانان با ۲۰ درصد در مکان بعدی قرارگرفته‌اند.
به‌علاوه، یافته‌ها نشان می‌دهند که بیش از نیمی از مرگ‌ومیر یوزپلنگ آسیایی به‌طور مستقیم به عامل تصادفات جاده‌ای ارتباط داشته است. در این خصوص، جاده پارک ملی گلستان به‌تنهایی ۳۹ درصد از تلفات جاده‌ای حیات‌وحش کشور و ۷۸ درصد از تلفات جاده‌ای پلنگ‌ها را سبب شده است.
به گفته این پژوهشگر، تصادفات جاده‌ای را باید عامل مهمی دانست که در حال حاضر جمعیت بسیاری از گوشت‌خواران رأس هرم غذایی را در معرض تهدید قرار داده است.
موسوی که خود کارشناس دفتر حیات‌وحش و آبزیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت از محیط زیست است، در خصوص این آمار عجیب که نشان می‌دهد از هر دو مرگ اتفاق افتاده برای پستانداران وحشی، یکی به دلیل وقوع تصادف بوده است، به مهر گفت: «این موضوع از سویی نشان از آن دارد که ما داریم به سمت توسعه پیش می‌رویم. ولی این جاده‌سازی‌ها، عمدتاً در حاشیه یا حتی در بطن مناطق حفاظت‌شده حیات‌وحش انجام شده و می‌شوند.
دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در خصوص وضعیت کشورهای دیگر گفت: « این اتفاق در کل جهان به وقوع می‌پیوندد، برای مثال در کشور هندوستان، تلفات جاده‌ای، از عوامل اصلی تهدید پلنگ محسوب می‌شوند. ولی در کشورهای پیشرفته، راهکارهای خاص مقابله با این پدیده، اندیشیده و اجرایی شده است و به همین دلیل، آمارهای بالای جانوران وحشی کشته‌شده در اثر تصادفات جاده‌ای، بیشتر مختص کشورهای درحال‌توسعه‌ای نظیر ایران است».
سهم گوشت‌خواران از تصادفات جاده‌ای، ۸ برابر علف خواران
طبق آمار ارائه‌شده در این تحقیق، سهم گوشت‌خواران از تصادفات جاده‌ای، 8 برابر علف خواران بوده است. همچنین در بین گوشت‌خواران، سگ‌سانان آماری بسیار بیشتر از گربه‌سانان در تصادفات جاده‌ای داشته‌اند که حدوداً سه برابر آن‌ها بوده است.
موسوی در توضیح این آمار اظهار داشت: «گوشت‌خواران به خاطر ویژگی‌های رفتاری خود، برای مواردی چون تعیین قلمرو، جفت‌یابی، تولیدمثل و حتی غذا، چون نیاز غذایی بیشتری نسبت به علف خواران دارند، مجبور هستند که از مناطق معمول خود خارج بشوند و این باعث افزایش تلفات آن‌ها می‌شود. اما در خصوص سگ‌سانان باید گفت که آن‌ها به‌طورکلی تراکم جمعیتی بالایی نسبت به گربه‌سانان دارند و به‌علاوه، آن‌ها همه نوع زیستگاه را انتخاب می‌کنند، مثلاً روباه هم در کوهستان و هم در دشت زندگی می‌کند.
وی افزود: «این بدان معنی است که دامنه پراکنش سگ‌سانان گسترده‌تر است و لذا طبیعتاً در معرض خطر بیشتری دارند. از سویی گربه‌سانان معمولاً به دلیل برخورداری از زیستگاه‌های خاص، کمتر از جاده‌ها عبور کرده و دچار تلفات می‌شوند. هرچند همین مقدار کم نیز برای جمعیت‌هایی نظیر جمعیت یوزپلنگ آسیایی و پلنگ که بیشتر در معرض خطر انقراض هستند، بالا محسوب می‌شود. برای مثال یوزپلنگ آسیایی که تنها ۴۰ تا ۵۰ قلاده از این حیوان آن‌هم صرفاً در کشور ما باقی‌مانده و به همین دلیل به یوزپلنگ ایرانی معروف شده است، از این لحاظ بسیار در خطر است».
این پژوهشگر در پاسخ به سؤالی در مورد نحوه برخورد کشورهای پیشرفته با مسئله تصادفات و مرگ‌ومیر جاده‌ای حیات‌وحش و همچنین ارائه پیشنهادهایی برای کشور خودمان اظهار داشت: «احداث روگذر و زیرگذرهای جاده‌ای، ایمن‌سازی جاده‌ها و نصب تابلو علائم راهنمایی و رانندگی برای هشدار عبور حیوانات از مواردی هستند که در کشورهای پیشرفته، به‌خوبی از آن‌ها استفاده شده است. اما در کشور ما در این خصوص ضعف زیادی مشاهده می‌شود.
وی گفت: وزارت راه که به‌طور ویژه با این قضیه درگیر است، باید همکاری و هماهنگی بیشتری با سازمان محیط زیست داشته باشد. همچنین سایر ارگان‌های دولتی و پلیس‌راه نیز دراین‌باره باید برای کمک وارد شوند تا شاید در آینده، شاهد کاهش روند دردآور کشته شدن حیوانات به ویژه موارد در خطر انقراض، به دلیل تصادف با خودروها باشیم».
افزایش شبکه جاده‌ای در هر کشوری، از شاخصه‌های مهم توسعه و شهرنشینی به‌حساب می‌آید، اما از سویی، به‌عنوان یک تهدید جدی نیز برای تنوع زیستی و جمعیت‌های جانوری محسوب می‌شود و در مناطقی با افزایش توسعه و شهرنشینی عملا تخریب و تقطیع زیستگاه‌های جانوری اجتناب‌ناپذیر بوده است.
حضور جاده‌ها در مناطق حفاظت‌شده، کارکردهای مؤثر این‌گونه مناطق برای زیست‌گونه‌های جانوری را کاهش می‌دهد. برای مثال در کشور ما، جاده «پارک ملی گلستان» یکی از نمونه‌های بارز این موضوع است.
بر اساس نظر متخصصان امر، تلفات جاده‌ای، سبب کاهش بقا و تراکم جمعیت‌های جانوری می‌شوند و در این میان، گوشت‌خواران از آسیب‌پذیری زیادی برخوردار هستند.
بنابراین به نظر می‌رسد با توجه به روند توسعه در جوامع بشری به ویژه در کشورهای درحال‌توسعه‌ای نظیر ایران، جاده‌ها به‌عنوان یک عامل مهم در تهدید بقای جمعیت‌های حیات‌وحش به شمار می‌روند و لذا ضروری است که دست‌یابی به روش‌های تخفیف آثار نامطلوب جاده‌ها در اولویت برنامه‌ریزان حفاظتی قرار گیرد.
بررسی میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایران
در همین رابطه و به‌منظور دست‌یابی به دیدی همه‌جانبه‌تر از ماجرا، گروهی از محققان از واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین اداره کل حفاظت محیط زیست کرمان، پژوهشی انجام دادند که در آن میزان تلفات جاده‌ای پستانداران گوشت‌خوار در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. این بررسی نشان می دهد که جاده‌سازی غیراصولی، همه‌ساله مرگ‌ومیر جاده‌ای بسیاری را برای جانوران وحشی به دنبال داشته است.
برای انجام این مطالعه جالب‌توجه، داده‌های مرگ‌ومیر پستانداران از طریق اطلاعات موجود در پایگاه داده‌های مرگ‌ومیر پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست، گفتگو با کارشناسان مطلع در مراکز محیط زیست استان‌ها و پیگیری اخبار تلفات پستانداران از وب‌سایت www.iew.ir، برای یک بازه زمانی ۹ ساله در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا نیمه نخست سال ۱۳۹۴ جمع آوری شده‌است.
سیده مرضیه موسوی، محقق اصلی این پروژه در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: این بازه زمانی، به این دلیل انتخاب شده است که داده‌های مورد نیاز برای آن در دسترس و برای این کار علمی، مناسب بوده است.
تصادفات جاده ای عامل نیمی از مرگ و میر «یوز ایرانی»
یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهند که در بازه زمانی مورد اشاره، تصادفات جاده‌ای، اولین عامل تأثیرگذار بر مرگ‌ومیر گوشت‌خواران کشور بوده‌اند و ۵۲ درصد از مرگ‌ومیر کل پستانداران، به‌طور مستقیم در ارتباط با تصادفات جاده‌ای رخ داده و در این میان، گوشت‌خواران با حدود ۶۴ درصد، بالاترین آمار مرگ‌ومیر جاده‌ای را داشته‌اند.
طبق این نتایج که در قالب مقاله‌ای علمی پژوهشی در فصل‌نامه «انسان و محیط‌زیست» وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شده است، در بین گوشت‌خواران، سگ‌سانان با نزدیک به ۶۳ درصد بیشترین درصد آمار مرگ‌ومیر جاده‌ای را داشته‌اند و گربه‌سانان با ۲۰ درصد در مکان بعدی قرارگرفته‌اند.
به‌علاوه، یافته‌ها نشان می‌دهند که بیش از نیمی از مرگ‌ومیر یوزپلنگ آسیایی به‌طور مستقیم به عامل تصادفات جاده‌ای ارتباط داشته است. در این خصوص، جاده پارک ملی گلستان به‌تنهایی ۳۹ درصد از تلفات جاده‌ای حیات‌وحش کشور و ۷۸ درصد از تلفات جاده‌ای پلنگ‌ها را سبب شده است.
به گفته این پژوهشگر، تصادفات جاده‌ای را باید عامل مهمی دانست که در حال حاضر جمعیت بسیاری از گوشت‌خواران رأس هرم غذایی را در معرض تهدید قرار داده است.
موسوی که خود کارشناس دفتر حیات‌وحش و آبزیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت از محیط زیست است، در خصوص این آمار عجیب که نشان می‌دهد از هر دو مرگ اتفاق افتاده برای پستانداران وحشی، یکی به دلیل وقوع تصادف بوده است، به مهر گفت: «این موضوع از سویی نشان از آن دارد که ما داریم به سمت توسعه پیش می‌رویم. ولی این جاده‌سازی‌ها، عمدتاً در حاشیه یا حتی در بطن مناطق حفاظت‌شده حیات‌وحش انجام شده و می‌شوند.
دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در خصوص وضعیت کشورهای دیگر گفت: « این اتفاق در کل جهان به وقوع می‌پیوندد، برای مثال در کشور هندوستان، تلفات جاده‌ای، از عوامل اصلی تهدید پلنگ محسوب می‌شوند. ولی در کشورهای پیشرفته، راهکارهای خاص مقابله با این پدیده، اندیشیده و اجرایی شده است و به همین دلیل، آمارهای بالای جانوران وحشی کشته‌شده در اثر تصادفات جاده‌ای، بیشتر مختص کشورهای درحال‌توسعه‌ای نظیر ایران است».
سهم گوشت‌خواران از تصادفات جاده‌ای، ۸ برابر علف خواران
طبق آمار ارائه‌شده در این تحقیق، سهم گوشت‌خواران از تصادفات جاده‌ای، 8 برابر علف خواران بوده است. همچنین در بین گوشت‌خواران، سگ‌سانان آماری بسیار بیشتر از گربه‌سانان در تصادفات جاده‌ای داشته‌اند که حدوداً سه برابر آن‌ها بوده است.
موسوی در توضیح این آمار اظهار داشت: «گوشت‌خواران به خاطر ویژگی‌های رفتاری خود، برای مواردی چون تعیین قلمرو، جفت‌یابی، تولیدمثل و حتی غذا، چون نیاز غذایی بیشتری نسبت به علف خواران دارند، مجبور هستند که از مناطق معمول خود خارج بشوند و این باعث افزایش تلفات آن‌ها می‌شود. اما در خصوص سگ‌سانان باید گفت که آن‌ها به‌طورکلی تراکم جمعیتی بالایی نسبت به گربه‌سانان دارند و به‌علاوه، آن‌ها همه نوع زیستگاه را انتخاب می‌کنند، مثلاً روباه هم در کوهستان و هم در دشت زندگی می‌کند.
وی افزود: «این بدان معنی است که دامنه پراکنش سگ‌سانان گسترده‌تر است و لذا طبیعتاً در معرض خطر بیشتری دارند. از سویی گربه‌سانان معمولاً به دلیل برخورداری از زیستگاه‌های خاص، کمتر از جاده‌ها عبور کرده و دچار تلفات می‌شوند. هرچند همین مقدار کم نیز برای جمعیت‌هایی نظیر جمعیت یوزپلنگ آسیایی و پلنگ که بیشتر در معرض خطر انقراض هستند، بالا محسوب می‌شود. برای مثال یوزپلنگ آسیایی که تنها ۴۰ تا ۵۰ قلاده از این حیوان آن‌هم صرفاً در کشور ما باقی‌مانده و به همین دلیل به یوزپلنگ ایرانی معروف شده است، از این لحاظ بسیار در خطر است».
این پژوهشگر در پاسخ به سؤالی در مورد نحوه برخورد کشورهای پیشرفته با مسئله تصادفات و مرگ‌ومیر جاده‌ای حیات‌وحش و همچنین ارائه پیشنهادهایی برای کشور خودمان اظهار داشت: «احداث روگذر و زیرگذرهای جاده‌ای، ایمن‌سازی جاده‌ها و نصب تابلو علائم راهنمایی و رانندگی برای هشدار عبور حیوانات از مواردی هستند که در کشورهای پیشرفته، به‌خوبی از آن‌ها استفاده شده است. اما در کشور ما در این خصوص ضعف زیادی مشاهده می‌شود.
وی گفت: وزارت راه که به‌طور ویژه با این قضیه درگیر است، باید همکاری و هماهنگی بیشتری با سازمان محیط زیست داشته باشد. همچنین سایر ارگان‌های دولتی و پلیس‌راه نیز دراین‌باره باید برای کمک وارد شوند تا شاید در آینده، شاهد کاهش روند دردآور کشته شدن حیوانات به ویژه موارد در خطر انقراض، به دلیل تصادف با خودروها باشیم».
