زلزله های با ریشتر پایین (بزرگای کم) در شهرهای اطراف تهران نشانه چیست؟آیا این زلزله ها نشان دهنده وقوع زلزله بزرگتری خواهد بود؟
در زلزله های کوچک اطراف و در محدوده شهر تهران که در ماه های اخیر به ویژه از ماه اردیبهشت تا مرداد ماه امسال(92) که اخبار آنها از رسانه ها منتشر شد و بعضی از این زمین لرزه ها نیز توسط مردم احساس شد، زلزله هایی هستند که بر روی گسل های فعال اطراف تهران رخ می دهند. البته این نوع زلزله ها پیش از این هم وجود داشته اند اما امروزه به دلیل ثبت دقیق تر با وجود فناوری های جدید و نصب تعداد نسبتا زیاد دستگاه های لرزه نگاری جدید و همچنین وجود و تنوع رسانه ها که این زلزله ها را گزارش می کنند، اخبار رخداد این زلزله ها بیشتر شنیده می شود.
بنابراین نباید از زلزله های با ریشتر پایین غافل شد زیرا رخداد زلزله های کوچک ممکن است موجب تشکیل یک خوشه لرزه ای در بخشی از یک گسل فعال بشود. وجود این خوشه های لرزه ای گاهی می تواند به وقوع زمین لرزه ای مخرب و شدید (با بزرگای بیش از6ریشتر) ختم شود. به هر حال در چنین مواقعی باید از این امکان رصد و پایش مدرن استفاده و توجه کرد که این زلزله های کوچک نمایانگر فعال بودن گسل ها هستند.
البته باید به این نکته توجه کرد که با وجود اینکه می گوییم زلزله های کوچک ممکن است زلزله های بزرگ را در پی داشته باشد، اما به‌طور دقیق نمی‌توان زمان وقوع رخداد زمین‌لرزه‌های بزرگ را پیش‌بینی کرد. درهر صورت زلزله های اخیری که امسال یکی با بزرگای 2/2 ریشتر در مرداد ماه و زلزله دیگربه قدرت 3 و نیم ریشتر دراردیبهشت ماه در گسل پیشوای ورامین ثبت شد، لذا زلزله‌هایی که در سال‌جاری در منطقه پیشوا به وقوع پیوست از نوع کوچک و کم‌عمق بودند و نشانگر فعال بودن گسل پیشوا مانند(گسل فیروزکوه و گسل مشا در جنوب البرز) است. گسل پیشوا مسبب زلزله تاریخی 1384میلادی بوده که در پی آن مناطق پیشوا، ورامین و ری تخریب شدند.
ثبت و اعلام وقوع زلزله‌های متعدد در اطراف تهران نشانگر آن است که گسل‌های اطراف پایتخت فعال هستند و این مساله به‌دلیل وجود یک شبکه لرزه‌نگاری مجهز در تهران و نواحی اطراف آن است. وقوع این زلزله‌های کوچک در نزدیکی پایتخت و بزرگ‌ترین شهر کشور ضرورت بررسی بیشتر گسل‌های اطراف را مشخص می‌سازد.
آقای دکتر زارع آیا این دیدگاه که زلزله های با ریشتر کم باعث تخلیه گازهای درون زمین شده و این پدیده از وقوع زلزله های بزرگتر جلوگیری می کند درست است؟
اینکه وقوع زلزله های کوچک و حتی زمین لرزه های بزرگتر موجب تخلیه گاز درون زمین بشود، درست نیست. واقیعت امرآن است که هیچ زلزله ای باعث تخلیه هیچ گازی از زمین نمی شود، چرا که زلزله هایی که ما آنها را مشاده می کنیم وتخریب آنها را می بینیم، زمین لرزه های تکتونیکی هستند که در زیر زمین و در دل گسل ها رخ می دهند. عمق کانونی زلزله های با بزرگای بیش از 5 ریشتر، معمولا از 5 کیلومتر بیشتر است و مشاده شده که بسیاری از زلزله های مهم از این هم عمیق تر رخ داده است (زلزله 1382 بم، با عمق 8 کیلومتر، زلزله طبس 1357 در عمق 10 کیلومتر و زلزله 1369 منجیل در عمق 18 کیلومتر رخ دادند). معمولا هیچ بشری به چنین عمق هایی دسترسی ندارد و از سوی دیگر در صورت وجود گاز یا آب در لایه های سطحی (درعمق های چند ده متری تا چند صد متری زمین هستند)، چنین موادی نه می توانند موجب تحریک زلزله های مهم شوند، نه تزریق و یا تخلیه آنها می تواند به رخ داد زلزله ای در ابعاد و مشخصاتی که ذکر شد منجر شود وهمچنین رخ داد زلزله نمی تواند موجب تزریق یا تخلیه آنها بشود.البته جا به جا شدن آب یا گاز در صفحات گسل های فعال می تواند موجب زلزله های القایی با بزرگای معمولا کمتر از 3 ریشتر و در عمق های بسیار سطحی شود.
گسل پیشوا از چه نظر دارای اهمیت بوده و فعالیت این گسل چگونه است؟
گسل پیشوا به پهنه گسل ری می‌رسد، این گسل در امتداد جنوب شرقی گسل کهریزک قرار دارد اما به آن متصل نیست. گسل کهریزک دارای یک راستای شمال‌غربی جنوب‌شرقی است که اگر آن راستا را ادامه دهیم به گسل پیشوا می‌رسیم. این احتمال وجود دارد زیر آبرفت‌های گسل کهریزک به گسل پیشوا متصل باشد. از سوی دیگر فاصله بین شهر پیشوا تا شهر ری حدود 25کیلومتراست به دلیل این فاصله اندک، گسل پیشوا گسلی مهم در منطقه جنوب‌شرقی تهران محسوب می‌شود. اهمیت ریسک زلزله ناشی از این گسل به‌خاطر جمعیتی است که در جنوب‌شرق تهران و منطقه ری زندگی می‌کنند خواهد بود.
در سال 1384 میلادی(629سال پیش) یک زلزله مهم در منطقه ری و ورامین رخ داد اما اینکه زمان بازگشت این زلزله مهم که بیش از 600سال از وقوع آن گذشته است چه زمانی باشد را باید مورد بررسی قرار داد. طی این بررسی‌ها می‌توان حدود زمان تقریبی زلزله بعدی در این منطقه را به‌دست آورد و این فرضیه را مطرح کرد که در چه زمانی باید منتظر وقوع یک زلزله بزرگ در جنوب‌شرق تهران باشیم. باید توجه کرد که این گسل در نزدیکی مناطق جمعیتی مهم شهرهای مانند ورامین، پیشوا و قرچک ومناطق 14، 15، 12، 16و 20 در جنوب تهران قرار دارند. چیزی که باعث تاسف است اینکه در مسیر ورامین تهران تعداد زیادی از واحدهای پرجمعیت مسکن مهر نیز ساخته شده یا در حال ساخت است.
زلزله های با ریشتر پایین بیشتر در کدام یک از گسل های اطراف تهران دیده شد؟
علاوه بر مناطقی که گفته شد زلزله شمال تهران قابل بررسی بود، سه شنبه 18 تیرماه زلزله ای با بزرگای 2 ریشتر در ساعت 16 و24 دقیقه در شمال تهران رخ داد. با توجه به بزرگای کم این زلزله به سختی می‌توان گسل مسبب این زلزله را تعیین کرد ولی احتمال می‌رود این زمین لرزه مربوط به جنبایی پهنه گسل شمال تهران یعنی گسل نیاوران است. این زمین لرزه نیز نشان داد که گسل شمال تهران فعال است. گسل شمال تهران مسبب زلزله تاریخی 3 هزار سال پیش در شمال بوده که منجر به نابودی تمدن قیطریه شده است و یافته‌های باستان شناسی در تپه قیطریه نیز با این موضوع همخوانی دارد. همچنین زلزله 1830 میلادی دماوند – شمیرانات (در عصر فتعلی شاه قاجار) نیز احتمالا مرتبط با گسل شمال تهران است .
از سوی دیگر در روز 28 مرداد 91 نیز زلزله ای با بزرگای 3 ونیم ریشتر در محل تلاقی گسل شمال تهران و گسل مشا در محل روستای کلان در شمال شرق لواسان (36 کیلومتری شمال شرق تهران پارس) و در حدود 10 کیلومتری شمال شهر تازه تاسیس پردیس (که اکنون حدود 200 هزارجمعیت دارد و در برنامه دراز مدت در نظر است که جمعیت آن به حدود 500 هزار نفر برسد) رخ داده است.
فعالیت لرزه ای در گسل های فعال پدیده ای است که بخش های بالایی پوسته و درعمق هایی است که امکان جمع شدن کافی استرس وجود داشته باشد. همانطور که مثال زدم، برای زمین لرزه ای با بزرگای 5ریشتر، حداقل باید به عمق 5 کیلومتری یا عمق هایی عمیق تر از آن برویم. برای زلزله های بزرگتر، حداقل عمق قابل انتظار از این هم بیشتر (عمیق تر) است. حال تصور کنید که تغییرات سطحی آب و هوایی چگونه ممکن است بر رخداد زمین لرزه ها در چنین عمق هایی به طور مستقیم تاثیر بگذارد. البته تمام جواب های علمی را باید با آمار و درصد و نسبت همراه کرد، در این مورد هم به اختصار باید گفت که تا کنون هیچ مطالعه ای نشان نداده است که تغییر آب و هوایی یا تغییر در فصل ها به طور مستقیم یا غیر مستقیم اثری مشهود و قابل پایش بر رخداد (یا تسریع و تعویق رخداد یک زلزله مهم) گذاشته باشد. به زبان دیگر شاید بتوان از اثر هر پدیده ای در طبیعت بر هر پدیده طبیعی دیگری سخن گفت، اما واقعیت آن است که درعمل باید دید که «میزان» و «درصد» این اثر ها چقدر است. لذا هیچ مطالعه ای نشان نداده است که پدیده تغییر فصل ها یا تغییرات آب و هوایی، و حتی تغییرات شدید در دما به میزان و درصد قابل مشاهده ای رخداد یک زمین لرزه را موجب شده یا زمان وقوع آن را به جلو و یا به عقب انداخته باشد.
گفت و گو از: لیلا الیاسی
